Του Βασίλη Σαμαρά

Αφορμή γι’ αυτό το κείμενο στάθηκε το φαινόμενο της άνθισης των διαφόρων θεωριών συνωμοσίας που σε διάφορες παραλλαγές κυκλοφορούν πλέον σε ευρεία κλίμακα αυτή την περίοδο. Ο γράφων είχε -και έχει- την αμετακίνητη άποψη ότι, ως αυτές καθ’ αυτές, δεν αποτελούν παρά ανοησίες με τις οποίες είναι ζήτημα αν θα άξιζε να ασχοληθεί κανείς. Θεωρήματα που σε άλλους καιρούς και με άλλες συνθήκες δεν θα αποτελούσαν παρά αντικείμενο πλάκας στους ανά την επικράτεια καφενέδες, όπως θα έλεγε κι εκείνος ο Μπουσμπουρέλης. Μόνο που στους καιρούς μας είναι πολύς πλέον ο κόσμος που παίρνει στα σοβαρά αυτές τις τερατολογίες, που επηρεάζεται ως προς το πώς ερμηνεύει και αξιολογεί τα διάφορα φαινόμενα και πώς αντιμετωπίζει -ακόμη και «έμπρακτα»- τις εξελίξεις. Εν τέλει και με όλα αυτά αναδεικνύεται ένα πρόβλημα ευρύτερων διαστάσεων. Αναγκαίο συνεπώς και, παρά το γελοίο του πράγματος, να το πάρουμε στα σοβαρά και να το αντιμετωπίσουμε αναλόγως.

Θεωρήματα συνωμοσίας

Στην περίοδο που διανύουμε κυκλοφορεί ένας απροσδιόριστος αριθμός θεωριών συνωμοσίας. Στα ΜΜΕ, σε διάφορα έντυπα και ιδιαίτερα στο διαδίκτυο. Τόσες, που είναι απλώς αδύνατο να εκτεθούν εδώ. Αναγκαστικά συνεπώς η αναφορά θα είναι περιορισμένη και ενδεικτική.

Υποστηρίχτηκε (και συνεχίζει να υποστηρίζεται) ότι ιός δεν υπάρχει. Είναι προπαγανδιστικό κατασκεύασμα και με στόχο την τρομοκράτηση του κόσμου ώστε να υποταχθεί εύκολα στα σκοτεινά σχέδια που απεργάζονται κάποιες δυνάμεις.

Επειδή ωστόσο ο ιός επέμεινε να… υπάρχει, επιστρατεύεται με πάσα άνεση και από τις ίδιες αφετηρίες και συμπληρωματικές εκδοχές. Εντάξει, ο ιός υπάρχει, αλλά είναι πιο «αθώος» από τη συνήθη εποχική γρίπη. Σκοτώνει λιγότερους ανθρώπους. Και επειδή με τη συνεχή αύξηση κρουσμάτων και θανάτων τα νούμερα «δεν βγαίνουν», διοχετεύονται -και από τα ίδια πάντα κυκλώματα- και άλλου τύπου θεωρίες.

Ο ιός είναι εργαστηριακό κατασκεύασμα που χρησιμοποιείται ως βιολογικό όπλο από τους Αμερικανούς ή τους Κινέζους ή τους Ρώσους ή (βάλτε όποιον νομίζετε) για να καταστρέψουν τους ανταγωνιστές τους.

Παρασκευάστηκε από κάποιες σκοτεινές δυνάμεις για να καταστρέψουν οικονομικά τον κόσμο ώστε να μπορούν στη συνέχεια να τον ελέγξουν. (Οι Γκέιτς, Ρότσιλντ, Μπάφετ, οι Ροκφέλερ, οι Σόρος και άλλες τέτοιες σατανικές δυνάμεις). Δεν θα τους περάσει όμως επειδή, «μπορεί να έχει ο διάολος το σχέδιό του, έχει όμως και ο θεός το δικό του».

Και στην υπηρεσία λοιπόν αυτού του θεϊκού σχεδίου ξεσπαθώνει ο Μητροπολίτης Αιγιαλείας Αμβρόσιος ενάντια στους «αλειτούργητους και αλιβάνιστους» που υπηρετούν «τα δαιμονικά σχέδια της παγκοσμιοποίησης, που ανακάλυψαν τον κορονοϊό για να υπηρετούν τα διαβολικά τους σχέδια».

Κάποιοι μάλιστα προχωρούν ακόμη παραπέρα. Με τα εμβόλια που ανακάλυψαν θα τοποθετήσουν, λέει, στα σώματά μας τσιπάκια για να μας ελέγχουν ολοκληρωτικά. «Όσον καιρό ήμασταν κλεισμένοι στην καραντίνα -γράφει κάποιος- τοποθέτησαν ανά την Ελλάδα χιλιάδες κεραίες 5G. (Υποθέτω για να συνδέονται με τα τσιπάκια, αλλά ίσως να κάνω λάθος).

Αναγκαία εδώ μια διευκρίνιση. Είναι εντελώς άλλο ζήτημα οι επιφυλάξεις απέναντι στην υποχρεωτική χρήση των εμβολίων και ιδιαίτερα πριν διασφαλιστεί η αποτελεσματική και αβλαβής χρησιμοποίησή τους.

Ορισμένοι προχωρούν ακόμη περισσότερο στην «εξειδίκευση» του πράγματος. Όλα αυτά γίνονται, λέει, για να προωθηθούν τα εμβόλια της AstraZeneca, της Pfizer ή όποιας άλλης εταιρίας θεωρεί κανείς ως «ύποπτη». Μια άποψη συγγενής με τις απόψεις που αποπειρώνται να προσδιορίσουν εκείνα τα οικονομικά συμφέροντα που «κρύβονται πίσω απ’ όλα αυτά». Των φαρμακευτικών εταιριών και γενικότερα όσων κλάδων επωφελούνται από την πανδημία και τις συνέπειές της, όπως λ.χ. των Η/Υ και όποιων άλλων συγγενών κλάδων.

Όλα αυτά και άλλα που δεν ανέφερα και σε συνδυασμό με τα πραγματικά προβλήματα που έχουν τεθεί οδηγούν σε διαφόρων ειδών αντιδράσεις και με αντιφατικά μάλιστα χαρακτηριστικά. Αντιδράσεις και κινήσεις στις οποίες, κατά «παράδοξο» τρόπο, συνυπάρχουν ή πορεύονται εκ παραλλήλου ακροδεξιές και αριστερές απόψεις, τάσεις και δυνάμεις. Με διαφορετικές βέβαια αφετηρίες και στοχεύσεις, ωστόσο, δημιουργούνται συγχύσεις σε ευρεία κλίμακα και με αρνητικά εν τέλει αποτελέσματα.

Μια αναγκαία διευκρίνιση. Είναι προφανές ότι δεν εντάσσω στα θεωρήματα συνωμοσίας εκείνες τις απόψεις που αναφέρονται στις συνθήκες ζωής που διαμορφώνει ο καπιταλισμός (π.χ. τερατουπόλεις, παραγκουπόλεις κ.λπ.) ή τη μεταχείριση της φύσης ως παράγοντα εκδήλωσης και διάδοσης επιδημιών. Θεωρώ ότι θέτουν σοβαρά ζητήματα, μόνο που αυτά βρίσκονται έξω από τα όρια αυτού του κειμένου.

«Περιττές» μεν, αναγκαίες δε

Τις απαντήσεις σε όλα αυτά θα μπορούσα να τις θεωρήσω έως και «περιττές» ως αυτονόητες. Μόνο που, εκ των πραγμάτων πλέον, ακόμη και τα αυτονόητα χρειάζεται να εξηγηθούν και να επιχειρηματολογηθούν.

Κατ’ αρχάς για το αν και κατά πόσο χρησιμοποιείται από κάποια (ή κάποιες) από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις ως βιολογικό όπλο ενάντια στις άλλες. Είναι κοινό «μυστικό» ότι όλες οι μεγάλες δυνάμεις παρασκευάζουν βιολογικά όπλα. Ταυτόχρονα είναι δεδομένο πως είναι αδίστακτες ως προς τη χρήση οποιουδήποτε μέσου υπηρετεί τα συμφέροντά τους. Άλλο όμως αυτό και άλλο το αν, πότε και υπό ποιους όρους μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν. Κάτι τέτοιο -που μόνο «κρυφό» δεν μπορεί να μείνει- θα ισοδυναμούσε με πράξη πολέμου και φυσικά θα αντιμετωπιζόταν αναλόγως. Και όπως έχω αναφέρει και σε παλιότερο άρθρο μου, αυτό που τις συγκρατεί δεν είναι η «ηθική» τους αλλά -όπως και με τα πυρηνικά- η λεγόμενη και «ισορροπία του τρόμου».

Όσο για την πιθανότητα να έχει «ξεφύγει ο ιός από κάποιο εργαστήριο», είναι κάτι που δεν μπορούμε να το ελέγξουμε. Όπως και να ’χει, ωστόσο, ακόμα κι αν υποθέταμε κάτι τέτοιο, μόνο αποτέλεσμα «συνωμοσίας» δεν θα αποτελούσε.

Ως προς την επικινδυνότητα της πανδημίας. Υπάρχουν, λέει, πολλοί επιστήμονες που υποστηρίζουν αυτά που προαναφέρθηκαν, που την παραλληλίζουν με μια απλή εποχική γρίπη κ.λπ. Έλα όμως που υπάρχουν απείρως περισσότεροι που υποστηρίζουν τα ακριβώς αντίθετα.

Είναι γεγονός ότι τόσο εγώ όσο και ο περισσότερος κόσμος δεν έχουμε τα επιστημονικά εφόδια για μια πλήρως τεκμηριωμένη άποψη. Μπορούμε ωστόσο να δούμε αυτά που συμβαίνουν. Τα εκατομμύρια των κρουσμάτων που όλο και αυξάνονται. Τις εκατοντάδες χιλιάδες των θυμάτων που όλο και πληθαίνουν. «Μας παραπλανούν», υψώνονται φωνές διαμαρτυρίας. «Φουσκώνουν τον αριθμό κρουσμάτων και θυμάτων για να μας τρομοκρατήσουν».

Και το ότι μας παραπλανούν είναι γεγονός. Το ποιοι μας παραπλανούν, ωστόσο, με ποιο περιεχόμενο και με ποιες στοχεύσεις είναι ένα ζήτημα που οφείλουμε να το δούμε συγκεκριμένα. Θα αναφερθώ και σ’ αυτό, αφού αναφερθώ σε ορισμένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα, η εξέταση των οποίων δίνει απαντήσεις στα ερωτήματα.

Το κύριο πρόβλημα του συστήματος

Σε όλα όσα συντελούνται υπάρχει μια εξέλιξη τεράστιας σημασίας, που δεν χρειάζεται να είσαι επιδημιολόγος για να τη διακρίνεις. Αναφέρομαι στις επιπτώσεις της πανδημίας στο πεδίο της οικονομίας.

Οι καταστροφικές συνέπειες στις οικονομίες όλων ανεξαίρετα των χωρών, ακόμη και των πιο ισχυρών. Η καταστροφή εκατομμυρίων επιχειρήσεων, ακόμη και ολόκληρων κλάδων. Το φρενάρισμα της παραγωγικής διαδικασίας. Η απορρύθμιση συνολικά των οικονομικών λειτουργιών του συστήματος. Η απορρύθμιση των διεθνών συναλλαγών. Η μείωση του εισοδήματος ανά χώρα και παγκόσμια. Η ύφεση διαρκείας που έχει ενσκήψει και που παρά τις χρηματοδοτικές «ενέσεις» δεν δείχνει να αναστρέφεται. Γενικότερα το φρενάρισμα της διαδικασίας της διευρυνόμενης αναπαραγωγής του κεφαλαίου που αποτελεί τον άξονα λειτουργίας και όρο ζωής του καπιταλιστικού συστήματος.

Πρόκειται για τον ασφαλέστερο δείκτη ότι το πρόβλημα όχι μόνο «τεχνητό» δεν είναι, αλλά υπαρκτό και μάλιστα πολύ μεγάλο. Εκτός κι αν δεχτούμε ότι το σύστημα απέκτησε ξαφνικά και ανεξήγητα αυτοκτονικές τάσεις.

«Σκοτεινές δυνάμεις» και τρικυμίες εν κρανίω

Ναι, αλλά υπάρχουν και εκείνες οι σκοτεινές δυνάμεις που θέλουν να καταστρέψουν τις οικονομίες όλων των χωρών, που θέλουν να καταστρέψουν τον κόσμο για να τον ελέγξουν. Και ποιες είναι αυτές οι δυνάμεις, παρακαλώ; Πού κατοικοεδρεύουν; Με βάση ποιες δυνατότητες μπορούν να προωθήσουν τα σατανικά τους σχέδια;

Υπάρχει ποικιλία απαντήσεων ως προς το πρώτο. Αναφέρονται οι Ρότσιλντ, Ροκφέλερ κ.ά., οι στοές, οι Μασόνοι, οι… Εβραίοι και όποιοι άλλοι μπορείτε να φανταστείτε.

Ως προς το δεύτερο, η απάντηση είναι ότι δεν κατοικοεδρεύουν πουθενά. Είναι διεθνές «σώμα», που δεν έχει έδρα αλλά βρίσκεται παντού. Όπως περίπου τα νεφελίμ που «κυκλοφορούν ανάμεσά μας». Εξάλλου η παγκοσμιοποίηση έχει καταργήσει τα σύνορα και έχει καταστήσει τα κράτη ανίσχυρη καρικατούρα.

Και άντε τώρα εσύ να εξηγήσεις σε «ψεκασμένους» τα αυτονόητα. Ότι δεν υπάρχει δύναμη (κρατική ή όποια άλλη μπορεί να επινοήσει η αρρωστημένη φαντασία ορισμένων) ικανή να καταστρέψει οικονομικά συνολικά τον κόσμο χωρίς να καταστραφεί και η ίδια, χωρίς να καταργήσει τη βάση ύπαρξής της. Ότι μπορεί να ’χουν «καταργηθεί» τα σύνορα του Ιράκ, του Αφγανιστάν, της Λιβύης, της Συρίας, της Παλαιστίνης, της Ουκρανίας, της Γεωργίας κ.ά., αλλά στα σύνορα των ΗΠΑ, της Ρωσίας, της Κίνας, του Ισραήλ, της… Ευρώπης υψώνονται απροσπέλαστα τείχη.

Ότι οι δυνάμεις που κυριαρχούν και ελέγχουν τις χώρες, τα κράτη, τις οικονομίες, τον κόσμο δεν το κάνουν διά της τηλεπάθειας. Έχουν «έδρα» και το πραγματοποιούν μέσω συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων, θεσμών, υποδομών, λειτουργιών, μηχανισμών και… στρατιωτικών δυνάμεων.

Ότι η όποια ισχύς των μεγιστάνων του χρήματος δεν είναι αυτοφυής και αυτοδύναμη, αλλά βασίζεται στις σχέσεις, θεσμούς και λειτουργίες που μόλις προαναφέρθηκαν. Ότι η στήριξη και εξάρτησή τους από αυτά προσδιορίζει και τα όρια των δυνατοτήτων τους. Ότι χωρίς αυτή τη στήριξη και ειδικότερα των ισχυρών κρατών (όπου παρεμπιπτόντως έχουν και την… έδρα τους) μπορεί να βρεθούν από τη μια στιγμή στην άλλη στον αέρα.

Ότι αποτελεί διανοητική ακροβασία να υποθέτει κανείς ότι κάποιες εταιρίες (του φαρμακευτικού, του κλάδου των Η/Υ ή όποιων άλλων) που, όσο σημαντικές κι αν είναι, δεν αποτελούν παρά ένα κλάσμα του συνόλου των παραγωγικών, οικονομικών κλάδων και λειτουργιών του πλανήτη, θα μπορούσαν να μεθοδεύσουν την καταστροφή όλων των άλλων κλάδων, αλλά και των πιο ισχυρών χωρών, χωρίς να τις πάρει και να τις σηκώσει.

Ότι όλα αυτά δεν αποτελούν παρά ανοησίες χωρίς ανταλλακτικό που είτε θολωμένα μυαλά είτε κύκλοι με συγκεκριμένες σκοπιμότητες μπορούν να επινοούν (θα αναφερθώ και σ’ αυτό) και μόνο κόσμος σε πλήρη σύγχυση μπορεί να αποδέχεται.

Η βασική επιδίωξη του συστήματος

Αν ορισμένες πρώτες απαντήσεις μπορούν να συναχθούν με βάση αυτό που ανέφερα σαν κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζει το σύστημα (το οικονομικό), ακόμη περισσότερες και πιο σαφείς μπορεί να δοθούν με βάση το τι επιδιώκει πλέον το σύστημα.

Αυτό που είναι ολοφάνερο είναι πως οι δυνάμεις του συστήματος σε όλο τον κόσμο εκείνο που θέλουν, επιδιώκουν και προωθούν με κάθε τρόπο είναι η επανεκκίνηση της οικονομίας. Η επαναρρύθμιση των λειτουργιών της εσωτερικά και διεθνώς. Η πλήρης αποκατάσταση της παραγωγικής, οικονομικής λειτουργίας και -ει δυνατόν- στην πλήρη απόδοσή της.

Αυτό είναι άλλωστε κάτι που υπαγορεύεται τόσο από τις ανάγκες της περιόδου όσο και από την ίδια τη φύση του καπιταλιστικού συστήματος και τα χαρακτηριστικά των δυνάμεων που το κινούν. Δεν πρόκειται για καθόλου εύκολο ή απλό εγχείρημα. Για τις δυσκολίες του πράγματος και τα προβλήματα που θα συναντήσει έχω ήδη αναφερθεί σε άλλα κείμενά μου και το να τα επαναλάβω εδώ και θα με έβγαζε σε άλλο θέμα και θα βάρυνε ακόμη περισσότερο αυτό το κείμενο. Θα περιοριστώ σε ό,τι συνδέεται με τα θέματα που τίθενται εδώ.

Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει είναι το κλίμα ανασφάλειας που δημιουργεί η πανδημία και το οποίο βάζει σημαντικά εμπόδια στην επαναλειτουργία της οικονομίας. Ένα κλίμα το οποίο οι παράγοντες του συστήματος προσπαθούν να αντιστρέψουν με διάφορους τρόπους. Με τους όποιους περιορισμούς επιβάλλει, με τις προσπάθειες βελτίωσης των μεθόδων θεραπείας, καθώς και επιτάχυνσης των προσπαθειών παρασκευής του κατάλληλου εμβολίου κ.λπ. Όχι και τόσο γιατί ενδιαφέρεται για την υγεία μας, αλλά για τους δικούς του λόγους. Αλλά καλύτερα ας θέσω το ζήτημα αυτό πιο ολοκληρωμένα.

Η λογική του συστήματος

«Αιωρείται» στη σχετική φιλολογία ένα ερώτημα. Ενδιαφέρεται το σύστημα για την ασφάλεια και την υγεία των εργαζόμενων λαϊκών μαζών; Άλλοι απαντούν ναι και άλλοι όχι. Το «λάθος» δεν βρίσκεται στη μια ή την άλλη απάντηση, αλλά στη διατύπωση του ερωτήματος.

Το πραγματικό ερώτημα αφορά το τι ενδιαφέρει πρωτίστως το σύστημα. Με βάση ποια κριτήρια ιεραρχεί και αντιμετωπίζει τα ζητήματα που τίθενται. Το σύστημα ενδιαφέρεται πρώτα και πάνω απ’ όλα για τον… εαυτό του. Τη διασφάλιση της κυριαρχίας του. Την προώθηση των συμφερόντων του κεφαλαίου μέσα από την απρόσκοπτη και αποδοτική λειτουργία της καπιταλιστικής οικονομίας.

Όλα τα άλλα έρχονται «μετά» και σε πλήρη συνάρτηση με το πόσο εναρμονίζονται και υπηρετούν τις βασικές του επιδιώξεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν το απασχολεί η αντιμετώπιση των όποιων προβλημάτων ανακύπτουν. Αλλά σ’ αυτή τη βάση και υπό αυτούς τους όρους. Η λογική και οι ιεραρχήσεις του φάνηκαν ήδη πριν την έλευση της πανδημίας. Με την εγκληματική πολιτική υποβάθμισης των συστημάτων υγείας και περίθαλψης που άφησε την ανθρωπότητα ανυπεράσπιστη απέναντι στην πανδημία και τις συνέπειές της.

Η ίδια λογική εμφανίστηκε με συγκεκριμένο τρόπο και στις πρώτες αντιδράσεις απέναντι στην πανδημία. Η υποτίμηση του κινδύνου που τις χαρακτήρισε πολύ λίγο σχετίζεται με επιστημονικές, ιατρικές ανεπάρκειες ή με την αδυναμία των πολιτικών ιθυνόντων να αντιληφθούν τις διαστάσεις του ζητήματος. Σχετίζεται πρώτα και πάνω απ’ όλα με το ότι αυτό που κύρια τους ενδιέφερε ήταν το να μη θιχτεί η οικονομική λειτουργία, να μην πληγούν τα κέρδη του κεφαλαίου. Αυτό ήταν που οδήγησε την ηγεσία της Κίνας στο να αποκρύψει για ένα διάστημα την εκδήλωση της επιδημίας. Το ίδιο που οδήγησε το σύνολο σχεδόν των κυβερνήσεων να υποτιμήσουν τον κίνδυνο με αποτέλεσμα τη θανατηφόρα εξάπλωση του «πρώτου κύματος».

Στη βάση των ίδιων ιεραρχήσεων οι Τραμπ, Τζόνσον, Μπολσονάρο και σειρά άλλων κυβερνήσεων υιοθετούν ανοιχτά ή συγκαλυμμένα ως τρόπο αντιμετώπισης τη λογική της «ανοσίας της αγέλης». Την αντιμετώπιση των λαϊκών μαζών ως αναλώσιμης μάζας.

«Καταναγκασμός» και ιεραρχήσεις

Αυτή η λογική καθορίζει την πολιτική και τις ιεραρχήσεις του συνόλου των κυβερνήσεων ανεξάρτητα από ιδιαιτερότητες ή διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα. Ο «κοινός τόπος» βρίσκεται σ’ αυτό που ιεραρχείται σε πρώτο πλάνο. Η επανεκκίνηση, η επαναρρύθμιση της οικονομίας και των συναλλαγών κατά χώρα και διεθνώς, η πλήρης επαναλειτουργία της. Με βάση αυτό ιεραρχούνται και όλα τα άλλα και με βάση αυτό αντιμετωπίζονται. Όχι για λόγους «ηθικής» ή «ανθρωπισμού», αλλά επειδή η αντιμετώπισή τους αποτελεί όρο για την προώθηση των βασικών επιδιώξεων του συστήματος. Ας εξηγηθώ περισσότερο.

Το κεφάλαιο, ο καπιταλισμός ως συνολική οικονομική, κοινωνική, πολιτική λειτουργία υφίσταται και κινείται στη βάση κάποιων όρων. Χρειάζεται αυτούς που του προσφέρουν την εργατική τους δύναμη. Τα εκατομμύρια των εργαζομένων του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα. Χρειάζεται τα εκατομμύρια εκείνων που εργάζονται στον τριτογενή τομέα και τα άλλα τόσα που επανδρώνουν τους πολύμορφους και πολυπλόκαμους μηχανισμούς του. Χρειάζεται τα δισεκατομμύρια εκείνων που συναποτελούν το αγοραστικό κοινό. Την πλατιά αγορά διάθεσης των προϊόντων του κεφαλαίου και που χωρίς αυτήν δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τα κέρδη του.

Τον χρειάζεται λοιπόν όλον αυτόν τον κόσμο και δεν μπορεί χωρίς αυτόν. Και τον χρειάζεται, δεν θα πω υγιή, μια και πάνω στο τι εννοούμε με αυτό θα μπορούσε να ανοίξει μια άλλη συζήτηση. Θα πω, λοιπόν, ότι τον χρειάζεται ικανό και διαθέσιμο να υπηρετήσει τις επιδιώξεις και τις λειτουργίες του.

Το «σχήμα πορείας»

Αυτά είναι σε γενικές γραμμές τα δεδομένα που καθορίζουν τις επιδιώξεις, τις ιεραρχήσεις, την πολιτική του. Αυτά που καθορίζουν και το «σχήμα πορείας» που με τις όποιες παραλλαγές του προωθείται από το σύνολο των κυβερνήσεων αυτή την περίοδο. Ένα σχήμα πορείας που θέλει να συνδυάσει και να εναρμονίσει αντιφατικές έως αντιτιθέμενες επιδιώξεις. Τον βασικό στόχο της πλήρους επαναλειτουργίας της οικονομίας από τη μια. Την αντιμετώπιση της πανδημίας από την άλλη.

Επί παραδείγματι, μια καραντίνα διαρκείας πιθανά θα περιόριζε τη διάδοση του ιού, αλλά θα παρέλυε την οικονομία. Ανάλογες επιδράσεις θα είχε η ιεράρχηση σε πρώτο πλάνο της αντιμετώπισης των συνεπειών της πανδημίας στο πεδίο της περίθαλψης και της ασφάλειας των εργαζόμενων λαϊκών μαζών. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε τον προσανατολισμό της ροής κεφαλαίων σε αυτή την κατεύθυνση (νοσοκομεία, προσλήψεις γιατρών κ.λπ.), πράγμα το οποίο βρίσκεται σε αντίθεση με τις βασικές ιεραρχήσεις του συστήματος.

Από την άλλη μεριά, το ενδιαφέρον, το να μην πάρει η πανδημία ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Τέτοιες που να οδηγήσουν σε υπερφόρτωση και το μπλοκάρισμα των συστημάτων περίθαλψης, που θα έθετε και άλλου είδους ζητήματα. Το να μην οδηγηθούν τα πράγματα σε σημείο που να επιφέρουν ξεσπάσματα οργής των λαϊκών μαζών και κινητοποιήσεις που δύσκολα θα μπορούν να ελεγχθούν.

Αυτό που επιχειρείται με βάση όλα αυτά και στο «σχήμα πορείας» που προανέφερα είναι η «κατανομή» των συνεπειών σε όσο μεγαλύτερο διάστημα είναι δυνατό να γίνει. Με την επιλεκτική εφαρμογή καραντίνας κατά περίπτωση και κατά περιοχή όπου και όταν το ζήτημα πάει να ξεφύγει. Με τις κινήσεις της υποτυπώδους έστω ενίσχυσης των συστημάτων περίθαλψης. Με τη βελτίωση των μεθόδων θεραπείας. Με τις προσπάθειες επιτάχυνσης της παραγωγής εμβολίου. Με την (ελάχιστα συγκαλυμμένη) προσδοκία ότι στην πορεία θα έχει και τη δική της «συμβολή» η στον όποιο βαθμό διαμορφωμένη «ανοσία της αγέλης». Γενικότερα να κερδίσει χρόνο, να αποφύγει ανεξέλεγκτες καταστάσεις και μέχρις ότου η μαζική παραγωγή ενός πραγματικά αποτελεσματικού εμβολίου (και σε συνδυασμό με τη συνεχή βελτίωση των μεθόδων θεραπείας) βάλει τα πράγματα σε μια σειρά. Αυτά είναι που συνθέτουν και το «όριο» των προσπαθειών ελέγχου της πανδημίας και σε αναφορά πάντα με τις βασικές ιεραρχήσεις του συστήματος. Ένα όριο που κατά την εκτίμησή μου θα «μετακινείται» συνεχώς και σε βάρος των μέτρων ασφάλειας και υγείας και τόσο περισσότερο όσο ένας κόσμος θα «εξοικειώνεται» με την πραγματικότητα της πανδημίας και θα υποχρεώνεται να «μαθαίνει να ζει με αυτήν».

Ποια τα πραγματικά προβλήματα των λαϊκών μαζών

Τίθεται πλέον ένα κεφαλαιώδες ζήτημα. Με βάση τα πραγματικά δεδομένα και τα όσα διαγράφονται σαν προοπτικές των πραγμάτων, ποια είναι τα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι λαϊκές μάζες. Αυτά που θα συνεχίσουν να αντιμετωπίζουν και κατά πάσα πιθανότητα με όλο και πιο έντονο τρόπο.

Θα αντιμετωπίσουν οξύτατα οικονομικά προβλήματα έως και σε επίπεδα επιβίωσης. Το αν θα ‘χουν δουλειά ή ένας όλο και περισσότερος κόσμος θα βυθίζεται στην άβυσσο της ανεργίας. Τη μείωση των αμοιβών όσων εργάζονται και γενικότερα τη μείωση του εισοδήματος των λαϊκών μαζών. Τις αυθαιρεσίες και τους εκβιασμούς της εργοδοσίας που με βάση και τις συνθήκες θα επιχειρούν να επιβάλλουν όλο και πιο δυσβάσταχτους όρους τόσο στις αμοιβές όσο και στις συνθήκες εργασίας. Την απουσία ουσιαστικής μέριμνας για τους άνεργους και όσους γενικά τα βγάζουν δύσκολα.

Θα έχουν να αντιμετωπίσουν προβλήματα υγείας και ασφάλειας. Τα ανεπαρκή μέτρα προστασίας και περίθαλψης καθώς, όπως αναφέρθηκε, το σύστημα θα συνεχίσει να αντιμετωπίζει το ζήτημα με βάση τις δικές του ιεραρχήσεις.

Τα ανεπαρκή μέτρα προστασίας στους τόπους δουλειάς, στα μέσα μαζικής μεταφοράς, στα σχολεία και συνολικά στους χώρους που κινείται.

Θα βρίσκονται αντιμέτωποι με το ανατριχιαστικό δίλημμα είτε να απολυθούν είτε να αποδεχτούν αυτούς τους ανασφαλείς όρους εργασίας και μετακίνησης.

Θα έχουν ακόμη να αντιμετωπίσουν τους μηχανισμούς καταστολής σε κάθε περίπτωση που θα επιχειρήσουν να διεκδικήσουν το δίκιο τους. Μηχανισμούς που όλο και ενισχύονται καθώς όσο περισσότερο δυσκολεύουν τα πράγματα τόσο περισσότερο το σύστημα θα καταφεύγει σ’ αυτούς.

Το αυτονόητο συμπέρασμα που βγαίνει με όλα αυτά είναι πως σε αυτά ακριβώς τα προβλήματα θα πρέπει να εστιαστούν οι διεκδικήσεις και η πάλη των μαζών. Και το «παράδοξο» του πράγματος βρίσκεται στο ότι αυτά ακριβώς τα ζητήματα απουσιάζουν παντελώς από το ρεπερτόριο των «εξεγερμένων» συνωμοσιολόγων. Πώς άραγε εξηγείται κάτι τέτοιο;

Συνηγορίες εν συγχύσει αλλά όχι μόνο

Η στάση τους σε ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα (αλλά όχι μόνο σ’ αυτό) θέτει ένα ερώτημα. Πώς μπορούν να αξιολογηθούν και πού εν τέλει εντάσσονται οι αντιδράσεις εκείνων που προωθούν αυτές τις απόψεις.

Κατά τη δική τους άποψη, θέλουν να τις εμφανίζουν σαν εκφράσεις αντίθεσης και αντίστασης στα σχέδια του συστήματος. Μόνο που συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Δεν αποτελούν παρά εκφράσεις συνηγορίας σ’ αυτά που το σύστημα προωθεί.

Συνειδητά ή ασυνείδητα, δεν έχει και τόση σημασία. Δεν κάνουμε ψυχογράφημα εδώ. Αυτό που ενδιαφέρει είναι η ουσία των πραγμάτων. Άσε που για πολλούς από αυτούς δεν ισχύει το ελαφρυντικό της σύγχυσης και της ανοησίας, αλλά της συνειδητής προώθησης συγκεκριμένων στόχων. Ας το δούμε ωστόσο αυτό μέσα από τη συσχέτιση της στάσης τους με τα πραγματικά ζητήματα και το πώς αυτά έχουν.

Πρώτο. Το πρόβλημα είναι υπαρκτό και από τα πλέον σοβαρά. Το πιστοποιούν τα εκατομμύρια των κρουσμάτων και οι εκατοντάδες χιλιάδες των θυμάτων. Το πιστοποιούν με τον πιο αδιαφιλονίκητο τρόπο οι καταστροφικές συνέπειες στις οικονομίες όλων των χωρών. Η υποβάθμιση του προβλήματος και της επικινδυνότητάς του πάει χέρι-χέρι με την αντίστοιχη εκείνων των παραγόντων του συστήματος (Τραμπ, Τζόνσον, Μπολσονάρο κ.ά.) και γενικότερα δυνάμεων του κεφαλαίου που προωθούν μια ορισμένη πολιτική και για συγκεκριμένους λόγους.

Δεύτερο. Αυτό που ολοφάνερα θέλουν και προωθούν οι δυνάμεις του συστήματος σε όλο τον κόσμο είναι η επανεκκίνηση, η πλήρης επαναλειτουργία της οικονομικής διαδικασίας. Αυτόν ιεραρχούν σαν πρώτο και κύριο στόχο και σ’ αυτόν υποτάσσουν ζητήματα όπως η ασφάλεια και η υγεία των λαϊκών μαζών. Στην ίδια ρότα κινούνται και οι συνωμοσιολόγοι καθώς με τη σειρά τους υποβαθμίζουν αυτά τα προβλήματα, παραλληλίζοντας τον covid-19 με τις «συνήθεις εποχικές γρίπες».

Τρίτο. Σε αντίθεση με τις γνωστές ανοησίες, αυτό που κυρίως επιδιώκει το σύστημα δεν είναι να «τρομοκρατήσει» τον κόσμο. Αυτό που υπηρετεί τις επιδιώξεις του και αυτό που προωθεί είναι να τον «καθησυχάσει» όσο περισσότερο κάτι τέτοιο είναι εφικτό στις συγκεκριμένες συνθήκες. Ακριβώς επειδή ένα κλίμα τεχνητής, έστω, «ασφάλειας» υπηρετεί τις οικονομικού χαρακτήρα επιδιώξεις του. Ένα κλίμα στη διαμόρφωση του οποίου προσθέτουν και τη δική τους συμβολή τα θεωρήματα συνωμοσίας.

Τέταρτο. Το σύστημα, λέει, μας παραπλανά. Πράγματι. Μόνο που δεν μας παραπλανά και τόσο στην κατεύθυνση που αναφέρεται από αυτές τις τάσεις αλλά κυρίως στην ακριβώς αντίθετη και για λόγους που ήδη αναφέρθηκαν. Όχι μεγεθύνοντας, αλλά υποβαθμίζοντας τους κινδύνους. Καλώντας, λ.χ., τους τουρίστες να επισκέπτονται την «ασφαλή Ελλάδα» κ.λπ. Το να θεωρεί λοιπόν κανείς παραπλανητικές τις απόψεις που επισημαίνουν τους κινδύνους, αλλά να αντιμετωπίζει ως «έγκυρες» εκείνες που τους υποβαθμίζουν έως εξαφανίσεως, υπηρετεί και πάλι μια συγκεκριμένη κατεύθυνση.

Πέμπτο και εκ των κρισιμοτέρων. Αναφέρθηκα ήδη στα μεγάλα και σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι λαϊκές μάζες. Τέτοια που να θέτουν ζήτημα επιβίωσης και με την πιο πλήρη έννοια του όρου. Προβλήματα που το σύστημα δεν διατίθεται να αντιμετωπίσει. Προβλήματα που πρέπει να τεθούν στο επίκεντρο της διεκδικητικής πάλης των λαϊκών μαζών.

Και εδώ ακριβώς βρίσκεται, όπως ήδη ανέφερα, το «παράδοξο» του πράγματος. Η παντελής απουσία αυτών των ζητημάτων από το ρεπερτόριο αυτών που θορυβούν «ενάντια στα σχέδια του συστήματος». Των ζητημάτων εκείνων που υπηρετούν τις σημερινές ανάγκες των λαϊκών μαζών και ταυτόχρονα των μόνων που θα έθεταν πραγματικό πρόβλημα στο σύστημα. Πράγμα που μόνο «παράδοξο» δεν είναι για «αντισυστημικούς» αυτού του φυράματος.

Οι ευρύτερες διαστάσεις του ζητήματος

Το πρόβλημα έχει και τις ευρύτερες διαστάσεις του. Τέτοιες μάλιστα που δεν μπορούν να εκτεθούν και να αναλυθούν με πληρότητα σ’ αυτές εδώ τις γραμμές. Αυτό που μπορεί να γίνει εδώ αφορά ορισμένες βασικές επισημάνσεις. Μπορούν κατ’ αρχάς να αποπειραθούν ορισμένες πρώτες εξηγήσεις για το ότι ένας κόσμος ενδίδει ή και συμμερίζεται τέτοιου χαρακτήρα αντιλήψεις.

Να επισημανθούν οι φόβοι που ενεργοποίησε το ξέσπασμα της πανδημίας. Οι ανησυχίες για τις οικονομικές επιπτώσεις που έρχονται να προστεθούν στα δεινά που ήδη επέφερε η οικονομική κρίση. Η γενικευμένη σύγχυση και η δυσφορία για τα περιοριστικά μέτρα. Η αγωνία για το αύριο που εντείνεται από το ότι δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα ορατή διέξοδος. Η οργή για τις ανεπάρκειες και την πολιτική του συστήματος.

Μόνο που δεν αρκούν για να εξηγήσουν την κατεύθυνση που παίρνουν οι αντιδράσεις ενός κόσμου. Το πώς ανυπόστατες έως παράλογες απόψεις βρίσκουν τέτοια απήχηση.

Το πώς ανυπόστατοι, ανερμάτιστοι και ανυπόληπτοι παραγοντίσκοι που τις διακινούν βρίσκουν ευήκοα ώτα, αποκτούν ρόλο και «ανάστημα» ή και εισπράττουν πολιτικά κέρδη. Και βεβαίως το πώς δεν ορθώνονται «τείχη» «αδιαφορίας», απόρριψης ή και χλευασμού απέναντι στη γελοιότητα αυτών των αντιλήψεων και των φορέων τους.

Το πρόβλημα είναι υπαρκτό και καθόλου αμελητέο. Και δεν είναι μόνο σημερινό. Είναι και χθεσινό. Θα ’ναι και αυριανό. Θα το έχουμε συνεχώς μπροστά μας και ανεξάρτητα με τις μορφές με τις οποίες θα εμφανίζεται. Ανεξάρτητα ακόμη με τις ευκαιριακές χαμαιλεόντιες μεταμορφώσεις των φορέων τους, που θα συνεχίζουν να δρουν ενόσω θα βρίσκουν το έδαφος που θα τους προσφέρει αυτή τη δυνατότητα.

Ένα πρόσφορο έδαφος

Εδώ ακριβώς βρίσκεται το κύριο ζήτημα. Στο έδαφος που διαμορφώνεται εδώ και χρόνια. Στην αφετηρία του βρίσκεται η ήττα του κινήματος και η ανατροπή των συσχετισμών υπέρ των δυνάμεων του συστήματος. Μια ανατροπή που έδωσε τη δυνατότητα στο σύστημα να εξαπολύσει μια γενικευμένη επίθεση ενάντια στους λαούς και σ’ όλα τα πεδία. Το κοινωνικό, το πολιτικό, το οικονομικό, το ιδεολογικό, το πολιτιστικό.

Θα με έβγαζε έξω από τα όρια αυτού του κειμένου το να αναφερθώ στα χαρακτηριστικά και τις συνολικές συνέπειες αυτής της επίθεσης. Ζητήματα άλλωστε στα οποία έχω αναφερθεί αναλυτικά με άλλες ευκαιρίες. Θα αρκεστώ στην «υπενθύμιση» ενός πράγματος. Τις συνέπειες που είχε η ήττα στη δυνατότητα του κινήματος να υψώνει αποτελεσματικά αναχώματα στην ανάπτυξη αυτής της επίθεσης. Την αδυναμία του να αντιπαλέψει αποτελεσματικά και ολοκληρωμένα τα φαινόμενα και τις τάσεις απογοήτευσης, ηττοπάθειας, μοιρολατρίας και παραίτησης που κέρδιζαν έδαφος στις συνειδήσεις ενός κόσμου.

Ένα πρόβλημα που πήρε νέες διαστάσεις και τέθηκε με πιο περίπλοκο τρόπο με την έκρηξη της οικονομικής κρίσης. Τα αδιέξοδα του συστήματος που οδήγησαν σε μια γενικευμένη πλέον κρίση. Τις αδυναμίες που το σύστημα εμφάνισε ως προς την αντιμετώπισή της. Μια εξέλιξη που και πάλι το κίνημα δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει προς όφελος των λαών και πάντα με βάση τις δικές του εγγενείς ανεπάρκειες.

«Ο καιρός των τεράτων»

Αυτές ήταν οι δυο βασικές συνιστώσες που διαμόρφωσαν το πλαίσιο που ευνόησε την εμφάνιση των κάθε λογής «σωτήρων». Ήταν η εποχή τους. Η «εποχή των τεράτων», όπως την είχε προσδιορίσει πριν πολλά χρόνια ο Α. Γκράμσι. Το ότι εμφανίζονται και ως «αντισυστημικοί» μπορεί να «ξεγελάει» μόνο όσους διατίθενται να ξεγελαστούν. Είναι το «διαβατήριό» τους για να ανοίξουν διόδους πρόσβασης στις λαϊκές μάζες. Στην πραγματικότητα γνωρίζουν πολύ καλά ότι είναι μέρος και έκφραση του συστήματος, ότι το υπηρετούν, ότι έχουν και επιζητούν τη στήριξή του. Από τη μεριά του, και το σύστημα γνωρίζει ότι το υπηρετούν και γι’ αυτό τους στηρίζει με διάφορους έμμεσους αλλά και άμεσους τρόπους. Αυτό που το απασχολεί είναι να τους ελέγχει. Να προσδιορίζει τα όρια των κινήσεών τους μια και ως ανερμάτιστοι μπορούν κάποιες φορές και να το «εκθέτουν».

Σ’ αυτό το έδαφος και στα πλαίσια των βασικών προδιαγραφών που έχει καθορίσει το σύστημα κινούνται. Και με τον δικό τους «ιδιαίτερο» τρόπο διαμορφώνουν το κλίμα για την προώθηση των στόχων του συστήματος. Ας φέρω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εγγενούς «συγγένειας».

Στις μέρες μας άλλοι εκπλήσσονται και άλλοι απλώς χλευάζουν την εμμονή του παπαδαριού στο ότι με το «καθαγιασμένο» κουταλάκι δεν μεταδίδεται ιός. Μόνο που το ιερατείο έρχεται δεύτερο. Αποτελεί έκφραση έσχατης κατάπτωσης το ότι καθηγητές πανεπιστημίου και μάλιστα της φυσικής(!) «διδάσκουν» από καθέδρας και εκλαϊκεύουν από τις οθόνες των τηλεοράσεων το «σχέδιο του θεού». Και αποτελεί σημείο των καιρών το ότι και κυβερνήτες χωρών μάς «καθησυχάζουν» ότι πολιτεύονται με βάση αυτό το σχέδιο. Σωθήκαμε!

Σ’ αυτό λοιπόν το έδαφος έχουν ξεφυτρώσει εδώ και χρόνια δυνάμεις και κόμματα κρυπτοφασιστικά ή και ανοιχτά φασιστικά. Εκκλησιαστικοί και παραεκκλησιαστικοί οργανισμοί που βρήκαν την ευκαιρία να προωθήσουν τις αναχρονιστικές, μεταφυσικές, αντιδραστικές τους απόψεις. Ένα ολάκερο φάσμα τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών σταθμών που επί 24ώρου βάσεως βομβαρδίζουν τον κόσμο με ακροδεξιά, σοβινιστικά, αντιδραστικά μηνύματα.

Λαθρόβια έντυπα και άπειρες ιστοσελίδες που δίνουν βήμα σε ό,τι αντιδραστικό, σάπιο και χυδαίο περιέχεται στο βυθό αυτής της κοινωνίας. «Αθλητικοί» σύλλογοι και σύνδεσμοι «φιλάθλων» που λειτουργούν σαν εκκολαπτήρια ακροδεξιών τραμπούκων φασιστικής υφής. Και από κοντά και σαν σημείο των καιρών και της γενικευμένης οπισθοχώρησης, ένας ολάκερος εσμός από αστρολόγους, χειρομάντεις, καφετζούδες και κάθε λογής «προφήτες» να αναπαράγουν και να «εκλαϊκεύουν» τη μεταφυσική που εκπορεύεται άνωθεν. Και για να μη μείνουν πίσω, τα καθιερωμένα κανάλια μάς σερβίρουν καθημερινά τα διάφορα ριάλιτι για να καθιερώσουν σαν απόλυτα φυσιολογική τη χυδαιότητα.

Στην υπηρεσία και με την αρωγή του συστήματος

Ένα σύνολο οργανισμών, ιδρυμάτων, μηχανισμών και συλλογικοτήτων που τα περισσότερα απ’ αυτά δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν χωρίς τη στήριξη και τη χρηματοδότηση από πηγές και παράγοντες του συστήματος. Μια στήριξη που τους παρέχεται για πολύ συγκεκριμένους λόγους. Για να καλλιεργούν και διαδίδουν σε μαζική κλίμακα τις αντιδραστικές, μεταφυσικές σοβινιστικές αντιλήψεις και να εμποτίζουν με αυτές το κοινωνικό σώμα. Έτσι ώστε να παραλύουν τις αντιδράσεις ή, ακόμα χειρότερα, να ενεργοποιούν τάσεις που στρώνουν το έδαφος σ’ αυτά που προωθεί το σύστημα.

Τις συνέπειες τις είδαμε να εκφράζονται σε μια σειρά ζητήματα πρώτης γραμμής όσο και σε κάθε μορφής κοινωνικές συμπεριφορές. Τις είδαμε να εκφράζονται στο Μακεδονικό ζήτημα και το βλέπουμε και στα Ελληνοτουρκικά. Το είδαμε και συνεχίζει να εκφράζεται έως και με φρικαλέες μορφές στο ζήτημα της αντιμετώπισης των μεταναστών.

Το είδαμε σε μια σειρά ζητήματα κοινωνικού χαρακτήρα. Το είδαμε και το βλέπουμε στο πώς κατορθώνει το σύστημα να μεταθέτει τις ευθύνες του οπουδήποτε αλλού (π.χ. στην «ατομική ευθύνη» των πολιτών) εκτός από το ίδιο. Και βεβαίως το βλέπουμε και σε σημερινά θεωρήματα συνωμοσίας και το πόσο εύκολα υιοθετούνται από σημαντικές μερίδες του πληθυσμού.

Αυτό που «απουσιάζει»

Αν όλα αυτά συνιστούν τη μία και εμφανή όψη του προβλήματος, υπάρχει και μια άλλη. Αυτή που βρίσκεται σ’ εκείνο που «απουσιάζει». Και αυτό που απουσιάζει είναι ένα «σώμα» ιδεών, απόψεων και αντιλήψεων που θα λειτουργεί σε διαρκή αντιπαράθεση και σ’ όλους τους αρμούς της κοινωνίας με αυτές τις αναχρονιστικές, μεταφυσικές, αντιδραστικές απόψεις και αντιλήψεις.

Μόνο που, όπως είναι ευνόητο, ένα τέτοιο σώμα δεν μπορεί να υφίσταται και να λειτουργεί από μόνο του, έτσι «στον αέρα». Μπορεί μόνο εφόσον αποτελεί έκφραση ενός κοινωνικού πολιτικού σώματος πάνω στο οποίο να στηρίζεται και να υπηρετείται απ’ αυτό.

Εδώ βρίσκεται ο ρόλος και η ευθύνη των προοδευτικών δυνάμεων και ειδικότερα εκείνων που αναφέρονται στην αριστερά. Μόνο που στα δείγματα γραφής τους εμπεριέχονται -ανάμεσα στα άλλα- και στοιχεία από αντιφατικά έως και αρνητικά και μάλιστα σε σημαντικά ζητήματα. Ζητήματα όπως το Μακεδονικό και τα Ελληνοτουρκικά, όπου η εμφάνιση εθνικιστικών «αποκλίσεων» συνέτεινε στον αφοπλισμό ενός κόσμου απέναντι στα σοβινιστικά κηρύγματα. Όπως το μεταναστευτικό, όπου διάφοροι «ρεαλισμοί» και «ουδετερότητες» άνοιξαν διόδους για τη διείσδυση έως και ρατσιστικών αντιλήψεων σε αριστερό κόσμο. Αναφέρομαι ακόμη και στο σημερινό ζήτημα όπου η αντιφατικότητα (επιεικώς) στην αξιολόγηση του προβλήματος άφησε χώρο σε μια σύγχυση που διευκόλυνε τα μέγιστα στη διάδοση των θεωρημάτων συνωμοσίας και των «συνοδών» αντιδραστικών αντιλήψεων.

Συνοψίζοντας. Το πρόβλημα έχει τεθεί εδώ και καιρό, ζητάει τις απαντήσεις του, αλλά και εκείνους που διατίθενται να τις δώσουν.

Β.Σ.