Στις 18 του Μάρτη, ΕΕ και Τουρκία ήρθαν σε συμφωνία «καλών προθέσεων» και φιλόδοξων στόχων, με εντελώς αμφιλεγόμενες ρυθμίσεις και τεράστια πρακτικά προβλήματα εφαρμογής για την αντιμετώπιση του προσφυγικού ζητήματος. Με δεδομένη ωστόσο την απόλυτη απροθυμία των περισσότερων χωρών μελών της Ε.Ε. να επιμερισθούν βάρη, το όλο ζήτημα εναποτίθεται στις «καλές διαθέσεις» της Τουρκίας, που συναρτώνται με τα καλά ανταλλάγματα της ΕΕ.
Από τις προηγούμενες μέρες είχε γίνει φανερό πως αυτή τη φορά οι 28 ηγέτες της ΕΕ δεν θα αποχωρούσαν εάν δεν υπήρχε μια συμφωνία, έστω και νεφελώδης, με την Τουρκία. Μια ακόμη αποτυχία θα ενίσχυε τα διαλυτικά φαινόμενα στην Ε.Ε., η «ενότητα» της οποίας δοκιμάζεται έντονα από τους κραδασμούς του προσφυγικού, διογκώνοντας την εσωτερική κρίση συνοχής της. Το ζήτημα είναι αν η Τουρκία θέλει και μπορεί να απορροφήσει αυτούς του κραδασμούς, αφού είναι αντιμέτωπη με πολύ ισχυρότερους και από πολλές μεριές.
Από την άλλη, η Τουρκία πήγε στις διαπραγματεύσεις με τη δικιά της ατζέντα η οποία προέβλεπε τρία βασικά πράγματα: Να συγκεκριμενοποιηθεί η ενταξιακή της πορεία, να εξεταστεί άμεσα η άρση της βίζας και να δοθούν επιπλέον 3 δισ. ευρώ μέχρι το 2018 για να αντιμετωπιστούν οι δαπάνες για τους πρόσφυγες. Γενικότερα η Άγκυρα επιδίωξε να αναβαθμίσει τη θέση της ως η μόνη χώρα που μπορεί να λύσει το προσφυγικό ζήτημα (στη δημιουργία του οποίου συνέβαλε και η ίδια), ενισχύοντας το ρόλο της και στην περιοχή της Μ. Ανατολής και στην Ευρώπη.
Στο επίμαχο ζήτημα η συμφωνία προβλέπει ότι «κάθε μετανάστης που δεν έχει «καθεστώς νομικής προστασίας»(;) και φθάνει στα νησιά μετά την 20ή Μαρτίου θα επιστρέφεται στην Τουρκία. Όμως αυτή η διαδικασία δεν είναι απλή ούτε αυτόματη. Θα πρέπει να λειτουργήσει στα νησιά ένας μηχανισμός που θα υποδέχεται και θα καταγράφει όσους φτάνουν. Κατόπιν θα δέχεται τις αιτήσεις ασύλου, θα τις εξετάζει και είτε θα τις δέχεται είτε αιτιολογημένα θα τις απορρίπτει. Μέχρι να αναπτυχθεί πλήρως αυτός ο μηχανισμός (από τουλάχιστον 4.000 –2.500 από ΕΕ- εξειδικευμένο προσωπικό) δεν θα μπορεί να γίνει καμιά επιστροφή.
Η εφαρμογή αυτής της απόφασης έχει και άλλες προβληματικές λεπτομέρειες. Από δω και πέρα ο όρος «πρόσφυγας» θα αφορά ουσιαστικά μόνο Σύρους (όλους;). Για κάθε Σύρο που επιστρέφεται από την Ελλάδα στην Τουρκία η συμφωνία προβλέπει ότι η Ευρώπη θα δεχθεί έναν Σύρο από την Τουρκία. Επιπλέον, το σχέδιο έχει «οροφή» 72.000 προσφύγων. Αν φτάσουμε σε αυτό το όριο, η διαδικασία θα τερματισθεί και θα πρέπει ΕΕ και Τουρκία να επαναδιαπραγματευθούν. Το σχέδιο λέει ότι οι Σύροι θα μεταφέρονται γενικά στην Ευρώπη, γιατί το «ειδικά» έμεινε σε εθελοντική βάση! Επιπλέον, στην επιλογή των Σύρων που θα μεταφέρονται από την Τουρκία προς την Ευρώπη «η προτεραιότητα θα δοθεί σε όσους δεν έχουν εισέλθει ή δεν επεχείρησαν να εισέλθουν παράτυπα σε ευρωπαϊκό έδαφος». Έτσι, αυτομάτως αποκλείονται όλοι όσοι βρίσκονται σήμερα στην Ελλάδα.
Από την άλλη, δεν προβλέπει με ποιον τρόπο θα γίνει η επιλογή των Σύρων που θα επιστρέφονται στην Τουρκία. Εάν μάλιστα οι Σύροι αυτοί υποβάλλουν αίτηση ασύλου, (σύμφωνα με τους κανόνες του Δουβλίνου), δεν μπορεί να ακολουθήσει καμιά απέλαση (ήδη μέχρι στιγμής έχουν κατατεθεί 2.500 τέτοιες αιτήσεις, από τους 50.000+ που υπολογίζονται μέχρι στιγμής στη χώρα μας). Έτσι, κατά γενική ομολογία, η συμφωνία είναι ιδιαίτερα προβληματική, ακόμα και αν η Τουρκία δεν προβάλλει νέα προσκόμματα και απαιτήσεις και δεχτεί αρχικά κάποιες εκατοντάδες «επιστροφές». Η διόγκωση του προσφυγικού κύματος αλλά και οι εκατόμβες ανθρώπινων ζωών στο Αιγαίο θα συνεχιστούν. Και ο βασικός λόγος είναι πως οι πολιτικές αποφάσεις σαν αυτές των συμφωνιών ΕΕ–Τουρκίας ή και το κλείσιμο των συνόρων δεν είναι σε θέση να άρουν τα πραγματικά αίτια που τα προκαλούν. Πόσο μάλλον που και οι ίδιοι που παίρνουν αυτές τις αποφάσεις είναι μέρος αυτών των αιτιών.
Είναι γεγονός πως η συμφωνία, έτσι όπως διαμορφώθηκε, συνοδεύτηκε από πολλές και δημόσιες φωνές αμφισβήτησης. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη σύνδεση του προσφυγικού με τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας. Ότι δήθεν «υπονομεύεται η αξιοπιστία της πολιτικής διεύρυνσης της ΕΕ»! Άσχετα αν σήμερα στην ΕΕ τίθεται ακριβώς το αντίθετο ζήτημα! Ωστόσο, όπως και να το δει κανείς, πρόκειται για έναν κρίσιμο πολιτικό συμβιβασμό, που ενδεχομένως οι συνέπειες να είναι πολύ μεγαλύτερες αν καταρρεύσει απ’ ό,τι αν δεν γινόταν. Μάλλον, όμως, από ό,τι φαίνεται, δεν υπήρξε κάτι άλλο εναλλακτικό.
Σε ό,τι αφορά τις άλλες πλευρές της συμφωνίας, η οικονομική ενίσχυση της Τουρκίας παίζει κάποιο ρόλο. Για τα νέα ποσά που προστέθηκαν, αλλά και για τα προηγούμενα που υποσχέθηκε η ΕΕ, υπάρχει σαφής αναφορά στη συμφωνία να δώσει η Τουρκία στοιχεία για «συγκεκριμένα έργα» που μπορούν να τα δικαιολογήσουν ώστε να γίνει ταχύτερα η εκταμίευσή τους. Σίγουρα και εδώ υπάρχει ιδιαίτερο παρασκήνιο και σκοτεινές διαδρομές. Λέγεται πως ένας από τους βασικούς λόγους που δεν εκταμιεύονται κάποια κονδύλια προς την Τουρκία είναι η απαίτησή της να έχει την κυριότητα στο «πού» και «πώς» θα πηγαίνουν τα χρήματα. Παρά τις δικαιολογημένες ανησυχίες των Ευρωπαίων, στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων (και μάλλον από κάτω) έχει πέσει και η πρόταση για προ-εκταμίευση ύψους 1 δισ. ευρώ, «καλή τη πίστη».
Επίσης, η ΕΕ (δηλαδή η Κομισιόν) υποσχέθηκε να επιτρέψει στους τούρκους πολίτες να ταξιδεύουν στην Ευρώπη χωρίς βίζα από το τέλος Ιουνίου, αλλά η Άγκυρα θα πρέπει πρώτα να εκπληρώσει έναν μακρύ κατάλογο απαιτήσεων. Πέρα από το μακρύ κατάλογο, το ζήτημα αυτό δεν είναι απλά αμφιλεγόμενο, αλλά αγγίζει «ευαίσθητες χορδές» και μάλιστα των ισχυρών της ΕΕ. Βέβαια η συμφωνία δεν κινδυνεύει να εκτροχιαστεί μόνο από αυτό. Οι ηγέτες της ΕΕ θα δυσκολευτούν να πλασάρουν στους ψηφοφόρους τους πολλά από τα στοιχεία της συμφωνίας.
Είναι φανερό ότι η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας επιδέχεται πολλές προσεγγίσεις και αυτό επιχειρούν να κάνουν διάφορες πλευρές. Τα ουσιαστικά της σημεία ωστόσο δεν είναι πολλά. Βασικά νομιμοποιεί την ως τώρα ανεπίσημη πολιτική της ΕΕ για το προσφυγικό, που εκφράστηκε από την ομάδα Βίζενγκραντ. Η αναφορά του κειμένου στη συνεργασία αυτών των χωρών όχι μόνο δεν αποδοκιμάζει τις μονομερείς ενέργειες, αλλά ζητά ενίσχυση αυτής της συνεργασίας, που ως γνωστόν πρωτοστάτησε στο κλείσιμο των συνόρων.
Καλύπτει πολιτικά τις ενέργειες της Τουρκίας οι οποίες δημιούργησαν τiς σημερινές «ντε φάκτο» καταστάσεις, ιδιαίτερα στη χώρα μας. Η «έννοια» του πρόσφυγα συστέλλεται τόσο πολύ, που σε λίγο διάστημα ακόμα και οι Σύροι θα θεωρούνται «παράνομοι μετανάστες».
Δεν θα υπάρχουν πλέον hot spots αλλά κέντρα κράτησης, και όλοι θα μεταφέρονται εκεί με το χαρακτηρισμό και τις συνέπειες του κρατούμενου.
Τελικά, η συμφωνία αφήνει όλα τα ενδεχόμενα ανοικτά, ακόμα και της μη εφαρμογής της, πράγμα που θα συμβάλει στην ανανέωση της προσφυγικής–μεταναστευτικής πίεσης που θα δοκιμάσει τη σταθερότητα της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας και θα αμφισβητήσει πρακτικά την εύθραυστη συναίνεση μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε. Και αυτό δεν αφορά την ικανότητα των δύο πλευρών να εφαρμόσουν στην πράξη όσα υπέγραψαν στο χαρτί, αλλά το ότι η ισχύς μιας τέτοιας συμφωνίας εξαρτάται άμεσα από το πούυ θα οδηγήσει τα πράγματα ο παροξυσμός των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για μια συμφωνία ασταθών ισορροπιών προκειμένου να κερδίσουν χρόνο και πολιτικά πλεονεκτήματα όλες οι πλευρές.
Τουρκία και η ΕΕ συνδέονται μεταξύ τους με ένα «υπαρξιακό ψέμα», που αφορά τις διαπραγματεύσεις για την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ. Αυτές ορίζονται ως διαπραγματεύσεις με «ανοιχτό το αποτέλεσμα», δηλαδή χωρίς αποτέλεσμα! Βάση της πρόσφατης συμφωνίας, και στο σκέλος των ανταλλαγμάτων, είναι αυτό το «υπαρξιακό ψέμα». Ωστόσο, το «μπαλάκι» δεν είναι μόνο στην Τουρκία. Και αυτό είναι κάτι που διαμορφώνει ένα διαφορετικό πλαίσιο από αυτό που μέχρι στιγμής κινούνταν τα πράγματα. Το θέμα δεν είναι πλέον αν η Άγκυρα θα τηρήσει τη συμφωνία ή αν θα εγείρει νέες απαιτήσεις το επόμενο χρονικό διάστημα, αλλά και το κατά πόσο η ΕΕ μπορεί να ανταποκριθεί στις δικές της δεσμεύσεις απέναντί της.
Χ.Β.
