Ο Δεκέμβρης του 1944 υπήρξε κομβικός από πολλές απόψεις. Έδειξε τα όρια της τότε ηγεσίας του ΚΚΕ, έδειξε το πόσο αδίστακτη ήταν μια ιμπεριαλιστική δύναμη σαν την Αγγλία, έδειξε την επιμονή ενός λαού ο οποίος πάλευε σχεδόν άοπλος απέναντι σε πανίσχυρες ένοπλες δυνάμεις επί 33 μέρες, έδειξε το πόσο αδίστακτη μπορεί να γίνει η ντόπια άρχουσα τάξη αλλά και πόσο εύκολα να ξεπουληθεί, όταν κινδυνεύει η εξουσία της.
Δύο πάντως είναι τα κυριότερα ερωτήματα που απασχόλησαν την αριστερά τις δεκαετίες που ακολούθησαν. Ήταν ο Δεκέμβρης αναπόφευκτος ή ήταν λάθος; Και, από τη στιγμή που ξεκίνησε ο Δεκέμβρης, θα μπορούσαν άραγε να είχαν εξελιχθεί διαφορετικά τα πράγματα;
Στο πρώτο ερώτημα, η απάντηση από όλες τις πλευρές θα καταλήγει να είναι θετική. Δύσκολα θα μπορούσε να υπάρξει ένα είδος δυαρχίας σε μια εξαρτημένη χώρα, με ένα ένοπλο δοκιμασμένο κίνημα από τη μια και με μια άρχουσα τάξη από την άλλη, η οποία προσπαθούσε να επανεδραιώσει τη θέση της. Από τη στιγμή μάλιστα που το ΕΑΜ αλλά και η ηγεσία του ΚΚΕ έπεσαν στον δρόμο των συμφωνιών (Λιβάνου, Καζέρτας, κυβέρνησης εθνικής ενότητας) και δεν επεδίωξαν να πάρουν την εξουσία της Ελλάδας, την οποία ουσιαστικά είχαν απελευθερώσει με τον ΕΛΑΣ, πριν ακόμη εμφανιστούν οι βρετανικές δυνάμεις στη χώρα, ο δρόμος της σύγκρουσης έμοιαζε αναπόφευκτος. Και όμως, υπήρχαν, στα χαρτιά τουλάχιστον, σχέδια κατάληψης της Αθήνας, ενάντια στους Γερμανούς και τους ταγματασφαλίτες, ελήφθη όμως υπόψη και μια πιθανή επέμβαση των Άγγλων. Το σχέδιο αυτό είχε εκπονηθεί ήδη από το 1943 από τον Θόδωρο Μακρίδη (Έκτορα), τον πιο σημαντικό επιτελικό αξιωματικό του ΚΚΕ, του οποίου οι ικανότητες έχουν αναγνωριστεί από εχθρούς και φίλους.
Ο Μακρίδης, αξιοποιώντας την εμπειρία των στρατιωτικών κινημάτων του Μεσοπολέμου, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι για να ελεγχθεί η Αθήνα, πέρα από άλλα στρατηγικά σημεία, έπρεπε να καταληφθεί το τρίγωνο Μακρυγιάννη-Φιλοπάππου-Ακρόπολη, μέσα στο οποίο βρίσκονταν τα σημαντικότερα κυβερνητικά κτήρια, αλλά υπήρχε και γενικότερη επόπτευση της περιοχής.
Παρόλα αυτά, οι Άγγλοι και η κυβέρνηση Παπανδρέου ήρθαν στην χώρα και έγιναν δεκτοί με πολύ θερμές εκδηλώσεις (και από τις δυνάμεις του ΕΑΜ). Την ευφορία όμως των πρώτων ημερών διαδέχτηκαν οι συνεχείς προκλήσεις της κυβέρνησης, όσο και του Σκόμπι, ο οποίος ουσιαστικά διοικούσε τη συμμαχία αστικών και βρετανικών δυνάμεων για αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και ουσιαστικό παροπλισμό και περιθωριοποίηση του δυναμικού του ΕΑΜ. Μέσα σε αυτό το σκηνικό, η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη και οι σφαίρες από την Γενική Ασφάλεια, οι οποίες μάτωσαν το συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου, η αφορμή.
Θα μπορούσε όμως να είχε υπάρξει άλλη εξέλιξη στην αναμέτρηση του Δεκέμβρη, θετική προς όφελος του λαϊκού κινήματος; Οι πρώτες εκτιμήσεις ήταν στρατιωτικού χαρακτήρα: Αν δεν είχαν σταλεί ο Άρης και ο Σαράφης στην Ήπειρο, αν είχε εφαρμοστεί το σχέδιο του Μακρίδη, αν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ δεν είχαν αναλωθεί σε δευτερεύοντες στόχους, αν ο ρόλος των Άγγλων είχε εκτιμηθεί καλύτερα…
Όλες αυτές όμως οι εκτιμήσεις δεν λαμβάνουν υπόψη τους τον πολιτικό παράγοντα ή πολλές φορές ακούγεται το απλό «το κίνημα του Δεκέμβρη προδόθηκε». Το βασικό ζήτημα μάλλον είναι άλλο: Ότι η ηγεσία του ΚΚΕ δεν θεωρούσε εφικτή την κατάκτηση της εξουσίας με ειρηνικό ή ένοπλο τρόπο και με ακροβασίες, επικίνδυνες και καταστροφικές για τον λαό, προσπαθούσε να κατοχυρώσει τη θέση της ως διαπραγματευτής απέναντι στους Άγγλους και την ελληνική αστική τάξη.
Έτσι εξηγούνται ενέργειες που φαίνονται παράλογες με την πρώτη ματιά: Να μην χτυπιούνται οι βρετανικές δυνάμεις, παρόλο που αυτές δρούσαν επιθετικά απέναντι στον ΕΛΑΣ Αθήνας, να ετοιμάζεται ολόκληρη επιχείρηση για την ανατίναξη του ξενοδοχείου της «Μεγάλης Βρετανίας» και να ακυρώνεται τελευταία στιγμή, να μην εφαρμόζεται το σχέδιο του Μακρίδη, με αποτέλεσμα το κέντρο της Αθήνας να παραμένει στα χέρια των δυνάμεων του Σκόμπι (η περίφημη Σκομπία, όπως αποκλήθηκε σκωπτικά), να μην υπάρχει ουσιαστική καθοδήγηση από τους έμπειρους αξιωματικούς του ΕΛΑΣ αλλά από τον Σιάντο και μια στενή ομάδα της καθοδήγησης του ΚΚΕ, να πιστεύεται ότι μια κυβέρνηση των Εργατικών στην Αγγλία θα άλλαζε τα πράγματα και ότι οι ΗΠΑ θα δρούσαν πυροσβεστικά…
Η έλλειψη αυτή πολιτικής προοπτικής, η λανθασμένη κατεύθυνση της τότε ηγεσίας του ΚΚΕ οδήγησε στην ήττα του Δεκέμβρη και στην συμφωνία της Βάρκιζας, η οποία αποτέλεσε ουσιαστικά τον θεμέλιο λίθο για το κυνήγι χιλιάδων αριστερών αγωνιστών και τη μεθοδευμένη διολίσθηση της χώρας στον εμφύλιο πόλεμο από την Δεξιά και τους προστάτες της.
Δε θα πρέπει όμως αυτή η ήττα να μας κάνει να ξεχάσουμε τον ηρωισμό των μαχητών του ΕΛΑΣ αλλά και του λαού της Αθήνας, ο οποίος αντιμετώπισε επί 33 ημέρες πάνοπλες δυνάμεις. Θα πρέπει να τονιστεί εδώ ότι οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ δεν ήταν ούτε πλήρως εξοπλισμένες ούτε πλήρως εκπαιδευμένες, όπως οι αντίστοιχες μονάδες του στην επαρχία. Επίσης, κάτι που δείχνει την αποφασιστικότητα των Άγγλων να τσακίσουν την εξέγερση είναι η μεταφορά δυνάμεων από τη Δυτική Ευρώπη. Είναι ακριβώς οι μέρες κατά τις οποίες οι Ναζί εξαπολύουν την τελευταία τους αντεπίθεση, προκαλώντας στην αρχή σύγχυση και φόβο για το μέγεθος και το εύρος της στους συμμάχους. Και όμως, σε μια τέτοια περίοδο, οι Άγγλοι θεωρούν πιο σημαντικό να ενισχύσουν το «μέτωπο» της Αθήνας, παρά αυτό εναντίον των Γερμανών! Επίσης, θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα ο ρόλος του Τσώρτσιλ, ο οποίος με κυνικότητα αποικιοκράτη έδινε εντολές εναντίον των Ελλήνων, κάτι που έκανε τον Μπρέχτ να γράψει:
«Κρατήστε τους γιους σας μες στο σπίτι, μανάδες της Αθήνας!
Ή ανάψτε γι’ αυτούς ένα κερί: απόψε το βράδυ
Ο Γέρος της Ντάουνιγκ στριτ σας φέρνει πίσω τον βασιλιά σας.»
Κι ένα τελευταίο σημείο. Ενώ αναφέρονται πολλά για τους ομήρους που πήρε ο ΕΛΑΣ ενώ εγκατέλειπε την Αθήνα, λίγοι αναφέρουν ότι χιλιάδες αριστεροί κλείστηκαν αιχμάλωτοι σε στρατόπεδα της Αιγύπτου.
Συνοψίζοντας, παρά τον ηρωισμό του λαού της Αθήνας, η μάχη του Δεκέμβρη χάθηκε, όχι τόσο από στρατιωτικούς όρους, όσο από λάθος πολιτική εκτίμηση, έλλειψη ξεκάθαρης πολιτικής γραμμής και από τυχοδιωκτισμούς της τότε ηγεσίας του ΚΚΕ.
Αυτά τα διδάγματα θα πρέπει, σε διαφορετικές βέβαια εποχές και συνθήκες, να διδάσκουν το κίνημα ώστε να γίνεται πιο σοφό.
