Η απόφαση της UNESCO με την οποία κατοχυρώνεται στην Τουρκία η καταγωγή του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη έρχεται να ταράξει τα νερά του πολιτιστικού είναι της περιοχής (το θέμα δεν αφορά μόνο την Ελλάδα και την Τουρκία, αλλά και την Αίγυπτο και την Περσία) και να αναδείξει μια σειρά προβλήματα, που άπτονται λαογραφικού, αλλά και πολιτικού ενδιαφέροντος. Όταν η εμπορευματοποίηση της τέχνης αποτιμάται σε σοβαρά οικονομικά οφέλη και όταν οι λαϊκές ιδιαίτερα τέχνες φοράν τον μανδύα του φολκλόρ στην υπηρεσία του Τουρισμού, η απομάκρυνση τους από μια ουσιαστική λαϊκή λειτουργία, ενθαρρύνει την έντεχνη δημιουργία, την προκάτ παραγωγή και τον πολιτισμό της κονσέρβας, μόνο που οι κονσέρβες πρέπει σύμφωνα με το marketing να έχουν επωνυμία. Κι εδώ βρίσκεται η ουσία του προβλήματος που φέρνει το όνομα του τελεμέ, του Καραγκιόζη, του μπακλαβά κι ότι άλλο ήθελε κανείς να προσθέσει, ανάλογα με τη «σούμα του ταμείου» και τις υποβόσκουσες εθνικιστικές ευαισθησίες, για να το πούμε και λίγο κομψά.
Η όλη ιστορία για την εθνική καταγωγή του Καραγκιόζη, άρχισε τον Οκτώβριο του 2009, σε μια υποεπιτροπή της UNESCO αποτελούμενη από έξι χώρες (Τουρκία, Εσθονία, Μεξικό, Β. Κορέα, Ενωμένα Αραβικά Εμιράτα, και Κένυα), με πρόταση και εισήγηση του τούρκικου υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, όπου αιτούνταν την πολιτογράφηση του Καραγκιόζη και Χατζηαβάτη σαν Τούρκων, κάτι που επικύρωσε η τωρινή απόφαση της επιτροπής. Έτσι, με τη βούλα της UNESCO, ο Karagoz και ο Hacivat είναι Τούρκοι.
Για την ίδια την τέχνη του θεάτρου σκιών (ο Καραγκιόζης είναι μια μορφή του) και την καταγωγή της, αρκετές θεωρίες, έχουν κατά καιρούς δει το φως της έρευνας και της δημοσιότητας, χωρίς καμιά να τεκμηριώνεται επιστημονικά. Θεωρίες όπως εκείνη της αρχαιοελληνικής καταγωγής, η άλλη από τους νομάδες της αραβικής ερήμου, ή αυτή της νοτιοανατολικής ασιατικής καταγωγής (Κίνα κλπ.). Η σκιά ήταν πάντα ένα πρόσφορο μέσο αναπαράστασης με μυστηριακό χαρακτήρα και έπαιξε σοβαρό ρόλο στο φιλοσοφικό περιεχόμενο και στις τελετουργίες των θρησκειών. Η εκλαΐκευση της τέχνης της αναπαράστασης με σκιές, έδωσε και μια ανάλογη θεατρική δραματουργία, που αντανακλούσε το πολιτισμικό είναι της κάθε περιοχής όπου αναπτύχθηκε. Πρωταγωνιστικό ρόλο σ’ αυτή την εξέλιξη, θα παίξουν στην Τουρκία ο Karagoz, στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης, στην Περσία ο Κετσέ Πεχλιβάν. Όμως ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει μια μυθολογία που αναπτύχθηκε γύρω από τους δρόμους εξέλιξης και επικοινωνίας του θεάτρου σκιών. Από τα αρχαιοελληνικά μυστήρια στις εσχατιές της Ασίας με τις στρατιές του Μ. Αλέξανδρου και των επιγόνων του, από το Σιάμ στην Τουρκία με κάποιον Μαυρομάτη, από την Περσία, στην Τουρκία μέσω του Πέρση Σεΐχη Μεχμέτ Κιουστερή (του οποίου τον τάφο δείχνουν στην Προύσα ως τάφο του Καραγκιόζη) και άλλους πολλούς δρόμους και παραδρόμους, λάστιχα για να τα τεντώνει καθένας όπως και όσο θέλει, ανάλογα με τα σημεία των καιρών και τις ιδιοτελείς προθέσεις του.
Το τούρκικο θέατρο σκιών ξεκινά την πορεία του τον 16ο αιώνα, μετά την κατάκτηση των Μαμελούκων στην Αίγυπτο, απ’ όπου πάρα πολύ πιθανό να γνώρισαν και ιδιοποιήθηκαν. Στην ίδια την Αίγυπτο εντοπίζεται από τον 13ο αιώνα, ενώ υπάρχει και στο Αλγέρι. Σαν θέαμα ξεκινά την καριέρα του στα όρια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, στα παλάτια των σουλτάνων, απ’ όπου γρήγορα «δραπετεύει» για να πάρει θρησκευτικό και αργότερα λαϊκό περιεχόμενο, για να καταλήξει αντικατοπτρίζοντας τον οθωμανικό μαχαλά του 19ου αιώνα, κάτι που πολύ λίγο άλλαξε μέχρι τις μέρες μας. Για τον ίδιο τον Καραγκιόζη και τον Χατζηαβάτη κυκλοφορούν κάμποσα παραμυθάκια (λαϊκή παράδοση είναι αυτή!). `Ήταν λέει χτιστάδες στην Προύσα ή ο Χατζηαβάτης έμπορος κι ο Καραγκιόζης αγγελιοφόρος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου κι άλλα χαριτωμένα για «να λέμε και να γελάμε».
Στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης σαν τέχνη λαϊκή αναπτύσσεται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, με εμφανή τα αγροτο-δημοτικά χαρακτηριστικά του. Σαν θέαμα εισαγόμενο, είτε με τον Γιάννη Μπράχαλη, είτε από τους ηπειρώτες καραγκιοζοπαίχτες, είναι δάνειο από τον τούρκικο Καραγκιόζη, στα πλαίσια της εξάπλωσης του στην οθωμανική αυτοκρατορία. Στα χέρια άξιων Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών με κορυφαίο τον πατέρα του ελληνικού Καραγκιόζη, Μίμαρο (Δημήτριος Σαρδούνης), εξελληνίζεται. Θέατρο πέρα για πέρα λαϊκό στην Ελλάδα, ο Καραγκιόζης αφουγκράζεται τον κοινωνικό του περίγυρο και χωρίς κανένα δισταγμό προσεταιρίζεται κάθε πτυχή της προφορικής μας παράδοσης αφήνοντας ξέφρενα τη φαντασία του να συμπληρώσει, να αναπλάσει ή και να διαστρέψει ακόμα, ανάλογα με τις απαιτήσεις της «μάντρας». Απορροφά με την ιδιαίτερη και ιδιόμορφη λαϊκή οπτική του γωνία το πολιτισμικό μας είναι στην εξέλιξη του, την ιστορία μας και τους αγώνες του λαού μας και τα κάνει στο πανάκι του, κομμάτι της ζωής χειροπιαστό. Πήρε τα όνειρα και τα μεράκια μας και τα έκανε γέλιο, τα έκανε δάκρυ, τα έκανε θέατρο. Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, το παραδοσιακό ρεπερτόριο του Καραγκιόζη σχηματοποιείται με έντονο το ηθογραφικό, λαογραφικό και πατριωτικό περιεχόμενο. Η άνοδος των αστικών κέντρων μετά τους Βαλκανικούς πολέμους και οι πληθυσμιακές και τεχνολογικές ανακατατάξεις μετατοπίζουν τις εξελίξεις στην Αθήνα που γεμίζει μπερντέδες. Όμως το πολιτισμικό εποικοδόμημα των αντιθέσεων που έρχονται από τις προσπάθειες περάσματος της παραδοσιακής ελληνικής κοινωνίας, σε μια άλλη πάνω σε αστικά πρότυπα, αντανακλάται και στον Καραγκιόζη, με κύριο εκφραστή τον Μόλλα και τις εκσυγχρονιστικές του προσπάθειες. Η ώρα του έντεχνου Καραγκιόζη έχει φτάσει.
Λοιπόν τι είναι ο Καραγκιόζης στην Ελλάδα, αυτόχθονας «αναντάμ μπαμπαντάμ» (Μπίρης), πρόσφυγας (Φωτιάδης) ή «ο καθρέπτης που μέσα του βλέπει η κοινωνία τις ρυτίδες της» (Σκαρίμπας); Το ντόπιο θέατρο σκιών είναι ένας θεατρικός μικρόκοσμος, καθρέπτης και καρικατούρα της πραγματικότητας, δοσμένος με υπερβολή και λαϊκή αφέλεια που πάντα ξαφνιάζει για το φιλοσοφικό βάθος και που πάντα έχει με το μέρος του τη συναίνεση και παραδοχή του «αξιότιμου κοινού». Το κωμικό δεν ξεπηδά από μια φωτογραφική αναπαράσταση του κοινωνικού και πολιτισμικού περίγυρου, αλλά από μια σκωπτική κατάθεση συλλογικών και ατομικών ταξικών αντιθέσεων, που αγγίζουν τα όρια του σουρεαλισμού, με όπλο το χιούμορ και λιγότερο τη σάτιρα, ένα δείγμα πνευματικής ανάτασης του λαού μας. Το τραγικό χιούμορ του Καραγκιόζη, αναμφίβολα σφραγίζει την οδυνηρή μα και συνάμα ταξική αυτογνωσία του λαού μας. Αυτός είναι ο δικός μας ο Καραγκιόζης και μ’ αυτόν μεγάλωσαν και γαλουχήθηκαν γενιές και γενιές. Τα όποια δάνεια και δεν είναι μόνο τα τούρκικα, οφείλονται στην κοινή κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή των λαών της περιοχής κάτω από τη σκέπη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπου ιδιαίτερα στις παραδοσιακές και προφορικές τέχνες η αφομοίωση μιας πολύ-πολιτισμικής καθημερινότητας και η μετουσίωση της σε τέχνη δεν ήταν ένα παράξενο γεγονός.
Κι όμως δρόμοι τέχνης και όχι μόνο (θυμηθείτε τον τελεμέ, τον μπακλαβά και δεν ξέρω τι άλλο), που μας ένωναν, φαίνεται ότι μέσα στο γενικό κλίμα των αντιθέσεων των αστικών τάξεων των δυο χωρών και των όποιων συμφερόντων τους, να φαντάζουν σαν αιτίες διαχωρισμού και διαπάλης.
Αυτές τις μέρες στην Ελλάδα γινόμαστε μάρτυρες μύριων όσων διαφόρου περιεχομένου τοποθετήσεων στα ΜΜΕ για τον Καραγκιόζη. Το υπουργείο Πολιτισμού καταγγέλλεται για την αδιαφορία του (εδώ την κηδεία του Σπαθάρη αρνήθηκε να πληρώσει), το Πανελλήνιο Σωματείο Καραγκιοζοπαικτών χρόνια τώρα, μάταια προσπαθεί να υπερασπιστεί τα συμφέροντα του Καραγκιοζάκου μας (από πέρσι έχει επισημάνει στους αρμόδιους τις επίσημες προθέσεις των γειτόνων) και προσπαθεί με τη συμμετοχή μελών του σε Φεστιβάλ στη γείτονα, να γεφυρώσει το χάσμα που μας χωρίζει και να συμβάλλει στην αλληλογνωριμία, αλληλοκατανόηση και αλληλεγγύη των δυο λαών. Η απόφαση της γνωστής και μη εξαιρετέας για τα «πεπραγμένα» και τις πρέσβειρες της, UNESCO, έρχεται να υποδαυλίσει ένθεν και ένθεν του Αιγαίου, επικίνδυνες για το μέλλον και τη φιλία των δύο λαών καταστάσεις. Κι όμως ο Καραγκιόζης, ο Karagoz, η Ελλάδα, η Τουρκία, όλος ο γιαλατζί ντουνιάς έχουν δικαίωμα στο όνειρο. Ας γίνει στις χώρες μας ο μπερντές κοινωνικός δεσμός επικοινωνίας, ενεργητικό διεκδικητικό αίτημα για ένα καλύτερο αύριο, γέφυρα αλληλεγγύης, αιώνια πίστη για το αύριο και τα πεπρωμένα του. Όσο για την καταγωγή του Καραγκιόζη, ας μου συγχωρεθεί, αλλά μ’ αυτά τα σημεία των καιρών, άρχισα κι εγώ να έχω κρίση ταυτότητας, βλέπετε καί Χατζή (Προσκυνητή, στα τούρκικα) με λένε καί προσφυγικής καταγωγής είμαι (παλιά μας λέγανε τουρκόσπορους οι ντόπιοι). Τούρκοι και Έλληνες, ας αποδώσουμε τον Καραγκιόζη εκεί πού πάντα ανήκε, στο λαό και για τους λαούς δεν υπάρχουν σύνορα.
Στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης πρόσωπο συμβολικό και διαχρονικό, έχει βιώσει τα πάθη του χθες και ζει την αγωνία του σήμερα, απηχώντας μ’ όλες τις υπερβολές και τα λάθη του ακόμη, τη λαϊκή διάθεση, όπως αυτή διαμορφώνεται κάτω από την επιρροή των κοινωνικών μετασχηματισμών στους χώρους των ανθρωπομαζώξεων της δημόσιας κοινωνικής ζωής. Σαν όλους, σαν ένας από εμάς ο Καραγκιόζης πάντα θα φοβάται αυτά που θα γίνονται γι’ αυτόν, χωρίς αυτόν. Ο Καραγκιόζης πρόσφερε πολλά στο λαό μας και δεν του πρέπει η ευτέλεια ενός πολιτισμού προκάτ, κομμένου και ραμμένου στα χνάρια της μικροπολιτικής και της ιδιοτέλειας. Σήμερα στην Ελλάδα της κρίσης και των μέτρων σταθερότητας, το αριστοφανικά τραγικό «πεινάω» του Καραγκιόζη κλιμακώνει την πίκρα και την οργή του για τα τόσα πάθη μας και προδιαγράφει το δρόμο του αγώνα για να πάρουν τα όνειρα του εκδίκηση. Αυτός είναι ο Καραγκιόζης που μας ενδιαφέρει, ο δικός μας Καραγκιόζης, ένας άνθρωπος με πολύ παρελθόν κι ακόμα περισσότερο μέλλον. Ένας ξιπόλητος φίλος, τόσο παλιός και τόσο επίκαιρος, όσο τα μπαλώματα της κοινωνίας μας.
Γιάννης Χατζής
ΥΓ: Κάποτε οι Καραγκιοζοπαίχτες πήγαν στον Γιώργο Παπανδρέου (παππού), για να ζητήσουν δικαίωμα σύνταξης. Αυτός τους ρώτησε «καλά με τη σύνταξη, παπούτσια όμως στον Καραγκιόζη, πότε θα βάλετε;».
φ.646, 24/07/10
