Του Σπύρου Σακελλαρόπουλου
Με τη σημερινή εισήγησή μου θα επιχειρήσω να ασχοληθώ με τρία βασικά ζητήματα: το πρώτο αφορά, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε εμπειρικό επίπεδο, την κατάρριψη του μύθου της ύπαρξης της παγκοσμιοποίησης. Το δεύτερο, συνδέεται με το τι πραγματικά υπάρχει , δηλαδή, με το ποιες στρατηγικές των κυρίαρχων αστικών και ιμπεριαλιστικών μερίδων αναπτύσσονται στη σημερινή ιστορική φάση. Το τρίτο, τέλος, σχετίζεται με την πολιτική των κινημάτων της αντιπαγκοσμιοποίησης.
Σε θεωρητικό επίπεδο η παγκοσμιοποίηση δεν υπάρχει ακριβώς γιατί δεν υπάρχει παγκόσμια κοινωνική δομή, και δεν υπάρχει παγκόσμια κοινωνική δομή επειδή αφενός η αναπαραγωγή της κοινωνικής σχέσης κεφάλαιο πραγματοποιείται πάντα στα πλαίσια ενός εθνικού σχηματισμού και αφετέρου γιατί η ανισόμετρη λειτουργία της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας δεν επιτρέπει κάτι τέτοιο. Ειδικότερα, όπως έχει δείξει ο Λένιν, από τα τέλη του 19ου αιώνα- αρχές του 20ου έχει συντελεσθεί η μετάβαση από το φιλελεύθερο στάδιο του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό- ιμπεριαλιστικό. Βασικά χαρακτηριστικά αυτού του σταδίου είναι η δημιουργία των μονοπωλιακών επιχειρήσεων, η συγχώνευση τραπεζικού και βιομηχανικού κεφαλαίου, οι εξαγωγές κεφαλαίων, η δημιουργία τραστ και το μοίρασμα του κόσμου μεταξύ των κυρίαρχων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Από όλα αυτά τα στοιχεία στη σημερινή περίοδο τίποτε δεν έχει μεταβληθεί. Συνεχίζεται η συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, το χρηματιστικό κεφάλαιο έχει μια κεντρική θέση στη διαδικασία συσσώρευσης, εξαγωγές κεφαλαίων πραγματοποιούνται συνεχώς, οι πολυεθνικές επιχειρήσεις συνάπτουν συμφωνίες λυκοφιλίας για την εκμετάλλευση των πόρων και των ανθρώπων σε διεθνή κλίμακα, όλα τα γεγονότα της τελευταίας δεκαετίας αποκαλύπτουν όξυνση των ανταγωνισμών μεταξύ των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων για το ξαναμοίρασμα του κόσμου σε σφαίρες επιρροής.
Ταυτόχρονα όλες οι οικονομικές διαδικασίες δεν διεξάγονται εν κενώ αλλά στα πλαίσια συγκεκριμένων κρατικών σχηματισμών με διαφορετικά επίπεδα παραγωγικότητας, επιτηδειοτήτων του συλλογικού εργάτη, πολιτικών συστημάτων, εφαρμογών οικονομικών και βιομηχανικών πολιτικών κλπ. Με αυτή την έννοια συνεχίζεται η προσπάθεια των συλλογικών κεφαλαιοκρατών, δηλαδή των κρατών, για την ενίσχυση των κεφαλαίων που δραστηριοποιούνται στο εσωτερικό τους, μόνο που λόγω της έντασης του διεθνούς ανταγωνισμού των τελευταίων χρόνων η ενίσχυση αυτή γίνεται προσπάθεια να πραγματοποιηθεί μέσω της αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου σε βάρος των εργαζόμενων τάξεων. Κάτω από αυτό το πρίσμα η ιμπεριαλιστική αλυσίδα συνεχίζει να λειτουργεί ως ιμάντας μεταφοράς αυξημένων πιέσεων από χώρα σε χώρα. Οι πιέσεις αυτές λειτουργούν, ως ένα βαθμό, εξομοιωτικά δημιουργώντας κοινές αστικές στρατηγικές για την αύξηση της κερδοφορίας σε βάρος της ζωντανής εργασίας ενίοτε δε, λειτουργούν και ως αιτίες για τη δημιουργία οικονομικών ενώσεων ελεύθερου εμπορίου όπως είναι η ΕΕ, η NAFTA, το ASEAN κλπ. Ωστόσο και η δημιουργία αυτών των ενώσεων δεν μπορεί να ιδωθεί παρά ως μια προσπάθεια ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων σε περιφερειακό επίπεδο.
Όλες οι διαδικασίες που αναφέρθηκαν δείχνουν το έωλο της ύπαρξης της παγκοσμιοποίησης αφού στην πραγματικότητα αυτό που φαίνεται να συνεχίζει να βρίσκεται σε ισχύ είναι η ανισόμετρη λειτουργία της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας η οποία δημιουργεί διαρκώς αντιφάσεις, συγκρούσεις και αναταράξεις σε διεθνή κλίμακα.
Στο εμπειρικό επίπεδο τώρα, η λεγόμενη παγκοσμιοποίηση σχετίζεται με τις εξελίξεις στις οικονομικές και τις κοινωνικές πρακτικές. Σε ό,τι αφορά το οικονομικό πεδίο η πραγματικότητα απέχει πολύ από το να μιλάμε για παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Η αλήθεια είναι πως η σημερινή διεθνής οικονομία είναι το ίδιο αν όχι λιγότερο διεθνοποιημένη σε σχέση με την προ του α’ παγκοσμίου πολέμου περίοδο. Συγκεκριμένα τότε οι εξαγωγές εμπορευμάτων αποτελούσαν το 13% του παγκόσμιου ΑΕΠ ενώ σήμερα είναι ελαφρά περισσότερες και αγγίζουν το 16%. Μόνο που στην προ του α’ παγκοσμίου πολέμου περίοδο κυριαρχούσαν πάρα πολύ σημαντικοί περιορισμοί στην ελεύθερη κυκλοφορία των κεφαλαίων, σε αντίθεση με σήμερα, με αποτέλεσμα το συγκεκριμένο ποσοστό να θεωρείται εφάμιλλο αν όχι υπέρτερο του σημερινού.
Στις άμεσες ξένες επενδύσεις οι διαφορές μεταξύ των δύο περιόδων είναι ακόμα πιο έντονες: πριν από 90 περίπου χρόνια οι άμεσες ξένες επενδύσεις αποτελούσαν το 5% του παγκόσμιου προϊόντος ενώ σήμερα δεν ξεπερνούν ούτε το 3,5%.
Σε ό,τι αφορά το άυλο χρηματικό κεφάλαιο, μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί σε διαφορετικές εθνικές χρηματιστικές αγορές σχετικά με τη συσχέτιση μεταξύ των επιτοκίων και των τιμών των μετοχών σε τρεις διαφορετικές χρονικές περιόδους (19ος αιώνας, περίοδος χρήσης του χρυσού ως σταθερού μέτρου αξιών, σύγχρονη εποχή) δείχνουν πως ο βαθμός ολοκλήρωσης της διεθνούς κεφαλαιακής αγοράς, που εξαρτάται από τη σχέση των διεθνών κεφαλαιακών υποχρεώσεων προς το εγχώριο κεφάλαιο και εισόδημα, παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά: υψηλότερο βαθμό διεθνοποίησης τον 19ο αιώνα σε σχέση με σήμερα, υψηλότερο κατά πολύ στην εποχή της χρήσης του χρυσού ως σταθερού μέτρου αξιών, ενώ το ποσοστό των υπερεθνικών, τόσο σε επίπεδο διακίνησης όσο και σε επίπεδο ιδιοκτησίας χρεογράφων που ανταλλάσσονται στις εθνικές αγορές είναι σαφώς μεγαλύτερο στα χρόνια που προηγήθηκαν του πρώτου παγκοσμίου πολέμου σε σχέση με σήμερα.
Τέλος, σε ό,τι αφορά τον άλλο παράγοντα της οικονομικής διαδικασίας, που είναι η ζωντανή εργασία οι σημερινοί ρυθμοί μετανάστευσης υπολείπονται κατά πολύ των αντίστοιχων του 19ου αιώνα. Είναι χαρακτηριστικό πως στις ΗΠΑ, που αποτελούσαν πάντοτε πόλο έλξης εργατικών χεριών, στα τέλη του 19ου αιώνα το 15% των εργαζομένων είχε γεννηθεί εκτός ΗΠΑ ενώ σήμερα το αντίστοιχο ποσοστό δεν ξεπερνά το 8%.
Συμπερασματικά ούτε στο εμπειρικό οικονομικό επίπεδο βρισκόμαστε μπροστά σε μια πρωτοφανή φάση οικονομικής παγκοσμιοποίησης.
Στο κοινωνικό επίπεδο τώρα πολλά μπορούν να ειπωθούν για την καθημερινή χρήση αμερικάνικων καταναλωτικών προϊόντων, για τη παρακολούθηση αμερικάνικων ταινιών, για την κυριαρχία αμερικάνικων πολιτιστικών προτύπων κλπ. Ωστόσο, ας μας επιτραπεί να εγείρουμε τρεις ενστάσεις: η πρώτη σχετίζεται με το γεγονός πως ακόμα και αν δεχτούμε την κυριαρχία των αμερικάνικων προϊόντων αυτό δεν αποτελεί παγκοσμιοποίηση αλλά ηγεμονία των εμπορευμάτων και του τρόπου ζωής της πιο ισχυρής ιμπεριαλιστικής χώρας. Η δεύτερη είναι πως το προηγούμενο δεν ισχύει στην καθαρότητά του αλλά από χώρα σε χώρα υφίσταται τροποποιήσεις ανάλογα με τα ιδιαίτερα εθνικά χαρακτηριστικά που επικρατούν: για παράδειγμα στα Mc Donalds που λειτουργούν στις μουσουλμανικές χώρες δε σερβίρεται χοιρινό κρέας, στη Disneyland του Παρισιού υπάρχουν και φιγούρες ηρώων του Ιουλίου Βερν, ενώ το CNN που απευθύνεται εκτός ΗΠΑ έχει εντελώς διαφορετική δομή και ειδησεογραφία από ότι το καθαρά αμερικάνικο CNN. Ωστόσο πέρα από αυτές τις δύο σοβαρές ενστάσεις η πιο σημαντική είναι η Τρίτη που σχετίζεται με τα όρια που μπορεί να έχει η επιρροή μιας ξένης κουλτούρας σε ένα πληθυσμό. Έτσι η κατανάλωση hamburger μπορεί να βρίσκει πολλούς οπαδούς ωστόσο δεν ακυρώνει ούτε την εθνική αλλά ούτε και την ταξική προέλευση των καταναλωτών αυτών. Δισεπίλυτα προβλήματα όπως το Παλαιστινιακό, ή ακόμα και το Κυπριακό, δεν επιλύθηκαν επειδή μέλη και των δύο αντιμαχόμενων πλευρών μπορεί να φορούσαν παπούτσια nike ή μπλούζες adidas.
Το δεύτερο ζήτημα στο οποίο θα αναφερθούμε είναι το τι ακριβώς συμβαίνει. Στην πραγματικότητα υπάρχει μια διαπλοκή τριών παραγόντων: Από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 έχει ξεκινήσει μια διαδικασίας διεθνοποίησης των οικονομιών που μπορεί να μην φτάνει τα επίπεδα της διεθνοποίησης της προ του α’ παγκοσμίου πολέμου εποχής, ωστόσο εμφανίζει μια συνεχής αυξητική τάση τόσο σε ότι αφορά το εμπόριο όσο και σε ό,τι αφορά τις άμεσες επενδύσεις κεφαλαίου όσο και τις ροές του κεφαλαίου χρήματος. Είναι χαρακτηριστικό πως τα τελευταία 50 χρόνια οι άμεσες ξένες επενδύσεις θα αυξηθούν περίπου κατά 70%, το διεθνές εμπόριο κατά 100% και η κίνηση του κεφαλαίου χρήματος από 150% μέχρι 200%. Αυτό, ωστόσο, που θα πρέπει να υπογραμμιστεί είναι πως πρόκειται για διεθνοποίηση κι όχι παγκοσμιοποίηση ακριβώς επειδή αφορά ένα περιορισμό αριθμό χωρών δηλαδή των κρατών του ΟΟΣΑ καθώς και αυτών της ΝΑ Ασίας. Συγκεκριμένα to 98% των παγκόσμιων κεφαλαιακών εκροών προέρχεται από αυτές τις 30 χώρες και το 85% των παγκόσμιων κεφαλαιακών εισροών κατευθύνεται προς αυτές. Ομοίως το 80% του παγκόσμιου εμπορίου πραγματοποιείται από αυτές τις χώρες. Τέλος, σχετικά με το κεφάλαιο χρήμα, τα υπάρχοντα στοιχεία δείχνουν πως οι αμερικάνοι κεφαλαιούχοι κρατούν το 94% των χαρτοφυλακίου τους σε αμερικάνικες μετοχές, ενώ τα αντίστοιχα στοιχεία είναι 98% για τους Ιάπωνες και 82% για τους Βρετανούς ενώ και σε επίπεδο πιστωτικών ιδρυμάτων οι 900 από τις 1000 μεγαλύτερες τράπεζες εδρεύουν σε 14 μόνο χώρες.
Ο δεύτερος παράγοντας που διαπλέκεται είναι η ήττα του εργατικού και του ευρύτερου επαναστατικού κινήματος όπως αυτό διαμορφώθηκε στη δεκαετία του ’60 και του ’70. Μια ήττα που είχε συνέπεια την ιδεολογική και πολιτική ενδυνάμωση των αστικών τάξεων και την εφαρμογή αυτού που ο υποφαινόμενος και διάφοροι άλλοι συνάδελφοι και σύντροφοι ονομάζουμε διαδικασία της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης. Πρόκειται για στρατηγική του κεφαλαίου η οποία αποσκοπεί στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη μείωση της συμμετοχής της εργασίας στο παραγόμενο προϊόν. Αυτή η στρατηγική υλοποιείται στο οικονομικό επίπεδο μέσω της υιοθέτησης των πολτικών της λιτότητας, της εφαρμογής των ευέλικτων εργασιακών σχέσεων, των ιδιωτικοποιήσεων αλλά και της όσμωσης του δημόσιου τομέα με την τέχνη του επιχειρείν. Στο πολιτικό επίπεδο επικρατεί η σκλήρυνση των κατασταλτικών μηχανισμών, η μετάθεση της πολιτικής εξουσίας από την κυβέρνηση και τη διοίκηση στις αδιαφανείς ποικιλόνυμες συμβουλευτικές επιτροπές των διαφόρων υπουργείων και οργανισμών, καθώς και η ομογενοποίηση των ακολουθούμενων κυβερνητικών πολτικών από το σύνολο του επίσημου πολιτικού κόσμου. Στο ιδεολογικό τέλος, επίπεδο επικρατεί η ιδεολογία της ιδεολογίας του τέλους των ιδεολογιών, ο νεοφιλελευθερισμός, ο ατομικισμός και ο ρατσισμός.
Ο τρίτος παράγοντας σχετίζεται με την πτώση των καθεστώτων του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού και τη συνακόλουθη δημιουργία μιας ενιάις ιμπεριαλιστικής αλυσίδας με τη γρήγορη ενσωμάτωση των πρώην «σοσιαλιστικών» καθεστώτων αλλά και των μελών του πάλαι ποτέ κινήματος των αδεσμεύτων. Το αποτέλεσμα θα είναι η επικυριαρχία των ΗΠΑ ως του πιο ισχυρού ιμπεριαλιστικού κράτους. Μια επικυριαρχία η οποία θα εκφραστεί από συγκεκριμένα στρατιωτικές παρεμβάσεις που θα επιχειρηθεί να δικαιολογηθούν μέσα από συνεχώς αναθεωρούμενους λόγους: αρχικά η κάθε παρέμβαση γινόταν για την υπεράσπιση της «διεθνούς νομιμότητας», στη συνέχεια τέθηκε σε αμφισβήτηση η εθνική κυριαρχία ολόκληρων κρατών βάση της υπεράσπισης των «ατομικών δικαιωμάτων» και τελικά περάσαμε στη σημερινή φάση όπου ο πόλεμος ενάντια στην τρομοκρατία φαίνεται πως θα κρατήσει για καιρό αφού ο κάθε αντίπαλος, πραγματικός ή δυνητικός, μπορεί να χαρακτηρίζεται ως τρομοκράτης και να δέχεται τις ιμπεριαλιστικές επιθέσεις.
Η αλληλοδιαπλοκή αυτών των τρίων παραγόντων συγκροτεί αυτό που ονομάζεται από πολλές πλευρές παγκοσμιοποίηση μόνο που απέχει πολύ από το να αποτελεί μια πραγματικότητα- δεδομένου ότι ο όρος δεν αντιστοιχεί στο περιεχόμενο.
Από μια σκοπιά, μάλιστα, είναι προς συμφέρον του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος το γεγονός της μη ύπαρξης της παγκοσμιοποίησης. Κι αυτό γιατί μια δυνητική πραγματικότητα ύπαρξης μιας παγκόσμιας κοινωνική δομής και ενός παγκόσμιου κράτους θα δημιουργούσε δυσεπίλυτα προβλήματα στις κομμουνιστικές- αντικαπιταλιστικές δυνάμεις. Οποιαδήποτε επιμέρους εξέγερση, πέρα από το γεγονός πως θα ήταν πολύ εύκολο να κατασταλεί αφού θα συναντούσε τη βίαιη αντίδραση ενός παγκόσμιου κράτους με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό, ακόμα κι αν πετύχαινε θα ήταν πολύ δύσκολο να λειτουργήσει αποδιαρθρωτικά για τον παγκόσμιο κρατικό σχηματισμό. Αντίθετα, η επιτυχής εξέγερση στο εσωτερικό ενός κοινωνικού σχηματισμού, το σπάσιμο ενός κρίκου από την ιμπεριαλιστική αλυσίδα είναι δυνατό να δημιουργήσει ευεπίφορο έδαφος και για τον πολλαπλασιασμό των επαναστατικών καταστάσεων και σε άλλους σχηματισμούς όπως επανηλλειμένα έχει γίνει και στο παρελθόν. Κατά αυτό τον τρόπο θεωρώ πως είναι και πολιτικό, πέρα από θεωρητικό, λάθος από την πλευρά της επαναστατικής αριστεράς η αποδοχή της ύπαρξης της παγκοσμιοποίησης. Κι αυτό γιατί σε μια τέτοια περίπτωση το επίδικο της σοσιαλιστικής επανάστασης παραπέμπεται στις καλένδες, στο απώτατο εκείνο χρονικό σημείο όπου σε παγκόσμια κλίμακα θα γίνει κατορθωτή η δημιουργία επαναστατικού κινήματος.
Ωστόσο η ανάλυση που προηγήθηκε είναι πιθανό να δημιουργήσει ορισμένες απορίες. Αφού η παγκοσμιοποίηση δεν υπάρχει γιατί οι αστικές δυνάμεις την επικαλούνται; Και δεν είναι οι ίδιες οι κυρίαρχες τάξεις που πιστεύουν στην ύπαρξή της; Και, τελευταίο, αλλά όχι έσχατο, τι στάση πρέπει να έχουμε απέναντι στα κινήματα που εναντιώνονται στην παγκοσμιοποίηση;
Ας πάρουμε, λοιπόν, τα πράγματα με τη σειρά. Το τι πιστεύουν οι αστικές δυναμεις δεν έχει τόση σημασία, πέρα ίσως από τα πλαίσια μιας ιστορίας των ιδεών, αυτό που μετράει είναι οι πολιτικές τις οποίες εφαρμόζουν βάση της επίκλησης της παγκοσμιοποίσης. Είναι η άρθρωση ενός τρομοκρατικού λόγου σύμφωνα με τον οποίο δεν υπάρχει καμία εναλλακτική λύση για τους εργαζόμενους πέρα από την υποταγή στα κελεύσματα της αγοράς, ακριβώς γιατί οι συνθήκες της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας αυτό επιβάλουν με ένα αμετάκλητο και αδήριτο τρόπο. Είναι η προσπάθεια ενσωμάτωσης των εργατικών αντιστάσεων στα πλαίσια των αστικών πολιτικών, αφού οποιαδήποτε διεκδίκηση μπορεί να κλονίσει τη συνοχή της εθνικής οικονομίας με αρνητικά αποτελέσματα και για τους ίδιους τους εργαζόμενους. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο τα κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση σηματοδοτούν μια προσπάθεια πρωτόλειας αμφισβήτησης όχι τόσο της παγκοσμιοποίησης αλλά πρώτα και κύρια των πιο επιθετικών πολιτικών του κεφαλαίου, πολιτικών που οδηγούν στην φτώχεια και την εξαθλίωση δισεκατομύρια ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο. Για να μπορέσουν, ωστόσο, να φέρουν συγκεκριμένα απτά αποτελέσματα αναγνωρίσιμα από τα στρώματα που θέλουν να εκφράσουν θα πρέπει να αρθρωθούν γύρω από τις ιδιαιτερότητες του κάθε εθνικού σχηματισμού. Και σε αυτό θα κριθούμε όλοι μας και εκτός αλλά και εντός Ελλάδος με πρώτο σταθμό τη Θεσσαλονίκη του 2003 καθώς και με τη συνέχεια που θα πρέπει να υπάρξει.
