Η νέα επίθεση στην κοινωνική ασφάλιση της δεύτερης προεδρίας Μακρόν, μέσω του νόμου για τη λεγόμενη ασφαλιστική μεταρρύθμιση, με αιχμή την αύξηση του γενικού ορίου συνταξιοδότησης από τα 62 στα 64 έτη, συνεχίζει να συγκλονίζει τη γαλλική κοινωνία. Λίγο πριν από την ενδέκατη πανεθνική κινητοποίηση που είχε αναγγελθεί για την Πέμπτη 6 Απριλίου, είναι χρήσιμο να κάνουμε ορισμένες βασικές επισημάνσεις (το παρόν γράφτηκε πριν γίνουν γνωστές οι εξελίξεις αυτής της ημέρας)
1. Ο νόμος Μακρόν–Μπορν για το ασφαλιστικό, που προβλέπει αύξηση του ορίου ηλικίας από τα 62 στα 64 καθώς και του χρόνου ασφάλισης σε 43 από 42 χρόνια, είναι η τελευταία από διαδοχικές επιθέσεις στο μεταπολεμικό γαλλικό ασφαλιστικό σύστημα, τα τελευταία 30 χρόνια. Αναφέρουμε τις βασικές: τις ρυθμίσεις Μπαλαντίρ το 1993, την περίοδο συγκατοίκησης με τον Μιτεράν, για τη βάση υπολογισμού της σύνταξης. Το σχέδιο Ζιπέ το 1995 για την ευθυγράμμιση των επιμέρους συνταξιοδοτικών συστημάτων του δημόσιου τομέα με αυτό του ιδιωτικού. Το νόμο Φιγιόν του 2003 για επέκταση των ασφαλιστικών εισφορών των δημοσίων υπαλλήλων. Τις αλλαγές που επέβαλε ο Σαρκοζί το 2007 και το 2010 με την αύξηση του ορίου ηλικίας από τα 60 στα 62. Τη μεταρρύθμιση Τουρέν το 2014 επί προεδρίας Ολάντ με την αύξηση του χρόνου ασφάλισης και την καθήλωση των συντάξεων για χρόνια. Την πρώτη αντιασφαλιστική επιχείρηση των Μακρόν –Φιλίπ το 2019-2020 που ανακόπηκε ύστερα από τις ισχυρές αντιδράσεις και την έλευση της πανδημίας.
Αυτή η επίθεση επαναλαμβάνεται τώρα, ως κορυφαία πρωτοβουλία της δεύτερης προεδρίας Μακρόν. Ανεξάρτητα από το πολιτικό χρώμα τους, όλες οι γαλλικές αστικές κυβερνήσεις κινήθηκαν στην ίδια κατεύθυνση. Στην αποδόμηση-υπονόμευση–ανατροπή των βασικών εργατικών κατακτήσεων του ασφαλιστικού συστήματος, το οποίο στα μεταπολεμικά χρόνια και ώς τις αρχές της δεκαετίας του 1980 ενσωμάτωνε πολλές διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος ως αποτέλεσμα των κοινωνικών συσχετισμών της περιόδου των ένδοξων χρόνων. Ακολούθησε από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 μια περίοδος σταδιακής περικοπής των δαπανών για να τη διαδεχθεί μια τρίτη περίοδος που φτάνει ώς τις ημέρες μας, αυτή της συστηματικής αποδόμησης.
2. Ο νόμος Μακρόν–Μπορν αποτελεί μια επίθεση κατ΄ εξοχήν ταξικού χαρακτήρα για λογαριασμό του συνόλου της γαλλικής μεγαλοαστικής τάξης και όχι μόνο ενός τμήματός της, του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, όπως παρουσιάζεται. Μια επίθεση στο σύνολο της εργατικής τάξης και των εργαζόμενων στρωμάτων, δηλαδή στην πλειοψηφία της γαλλικής κοινωνίας. Κτυπά ιδιαίτερα τις γυναίκες, οι οποίες εξαιτίας της μητρότητας και των δυσκολιών πρόσβασης στην αγορά εργασίας έχουν περισσότερα διαστήματα χωρίς εργασία. Επιβαρύνει ιδιαίτερα τους εργάτες στις χειρωνακτικές και σκληρές δουλειές και τα πιο φτωχά λαϊκά στρώματα, το προσδόκιμο της ζωής των οποίων είναι αποδεδειγμένα μικρότερο εξαιτίας των κακουχιών και των κακών συνθηκών διαβίωσης. Ειδικά για αυτές τις κατηγορίες η καθυστέρηση της συνταξιοδότησης κατά ένα, δύο ή τρία χρόνια είναι τεράστια οπισθοδρόμηση.
Χρησιμοποιείται το σαθρό επιχείρημα πως οι αλλαγές είναι επιβεβλημένες μπροστά στον κίνδυνο βιωσιμότητας του ασφαλιστικού συστήματος εξαιτίας της αύξησης του προσδόκιμου ζωής και της δημογραφικής γήρανσης. Στην πραγματικότητα, σε μια περίοδο μεγάλης αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας επιχειρείται μια υφαρπαγή-απόσπαση μεγαλύτερου τμήματος του παραγόμενου πλούτου από την εργαζόμενη κοινωνία προς το κεφάλαιο. Μια μεταφορά κοινωνικών πόρων για λογαριασμό της γαλλικής ολιγαρχίας και των συνολικών, οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων της. Η κυνική επίκληση του Μακρόν στις απαιτήσεις των χρηματοοικονομικών αγορών δεν αποδεικνύει μόνο –όπως ισχυρίζονται οι σοσιαλδημοκράτες και ρεφορμιστές- πως το σημερινό γαλλικό πολιτικό προσωπικό είναι υποτελές στο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο. Πέρα και πάνω από αυτήν την υπαρκτή σχέση ο Μακρόν και οι προκάτοχοι του, διαμέσου και της ασφαλιστικής-συνταξιοδοτικής αντιμεταρρύθμισης, επιδιώκουν να εξοικονομήσουν πόρους για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του συνόλου της ιμπεριαλιστικής γαλλικής αστικής τάξης και του διεθνούς γεωπολιτικού ρόλου τού γαλλικού κράτους. Μειώνοντας και άλλο το μερίδιο συμβολής των καπιταλιστών στο ασφαλιστικό σύστημα, τους βοηθούν να γίνουν πιο ανταγωνιστικοί σε μια περίοδο ανηλεούς διεθνούς ανταγωνισμού και επανόδου των εθνικών προστατευτισμών. Περιορίζοντας τη συμμετοχή του κρατικού προϋπολογισμού συγκεντρώνουν πόρους για άλλες, πιο σημαντικές «εθνικές» προτεραιότητες. Σε μια ιστορική περίοδο στην οποία κλιμακώνονται ραγδαία οι διεθνείς ανταγωνισμοί ανάμεσα σε όλες τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις για το ξαναμοίρασα του κόσμου, η προσαρμογή των πολιτικών ενάντια στις εργαζόμενες μάζες αποκτά ολοένα και πιο σκληρό «πολεμικό» ταξικό χαρακτήρα και η πίεση του χρόνου για αποτελέσματα είναι μεγάλη.
Η γαλλική κεφαλαιοκρατία γνωρίζει καλά πως πρέπει να ανταποκριθεί στον σκληρό διεθνή ανταγωνισμό αλλά και να επιστρατεύσει πόρους για τους πολεμικούς εξοπλισμούς και ο μοναδικός τρόπος γι’ αυτό είναι η παραπέρα λεηλασία του εργατικού και κοινωνικού μισθού, η αρπαγή μεγαλύτερου τμήματος του παραγόμενου πλούτου. Δεν πρέπει να περνά απαρατήρητο πως τον ίδιο καιρό που η γαλλική κυβέρνηση επικαλείται τη μείωση του κόστους για τις συντάξεις, εκπρόσωποι των μεγάλων γαλλικών μονοπωλιακών ομίλων πιέζουν για ενίσχυση των υποστηρικτικών μέτρων στη γαλλική βιομηχανία και δραστική μείωση της φορολογίας των επιχειρηματικών κερδών. Υπενθυμίζουν με νόημα τα ιλιγγιώδη «πράσινα» πακέτα ενίσχυσης που έχει εξαγγείλει ο Μπάιντεν για τις αμερικανικές επιχειρήσεις. Ομολογούν έτσι κάποια από τα βαθύτερα κίνητρα για την κλιμάκωση του εσωτερικού κοινωνικού εμφυλίου που έχει κηρύξει η γαλλική κυβέρνηση.
3. Για 30 χρόνια σχεδόν, όλες οι γαλλικές κυβερνήσεις επιδιώκουν την αύξηση των ορίων ηλικίας και εργασίας για συνταξιοδότηση, την κατάργηση κλαδικών κεκτημένων και την αποδυνάμωση έως την πλήρη ανατροπή του αναδιανεμητικού ασφαλιστικού συστήματος. Σύμφωνα με το κυρίαρχο αφήγημα, αυτό είναι αναγκαίο μιας και το 2040 θα υπάρχουν 1,5 εργαζόμενοι που θα πληρώνουν εισφορές για 1 συνταξιούχο, σε σύγκριση με 4 προς 1 που ήταν η αναλογία το 1980. Επισείουν τον κίνδυνο πως το συνταξιοδοτικό σύστημα θα γίνει ελλειμματικό κατά 14 δισ. ευρώ ώς το 2030 και εν τέλει μη βιώσιμο. Η γήρανση του πληθυσμού και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής αποτελούν, υποτίθεται, τα ακαταμάχητα επιχειρήματα των καπιταλιστών και των πολιτικών εκπροσώπων και επιστημόνων-υπαλλήλων τους. Επιχειρήματα κοινά σε όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Πρόσφατα ο Ράινερ Ντούλγκερ, πρόεδρος της Συνομοσπονδίας Ενώσεων Γερμανών Εργοδοτών, μίλησε για κόστος που πρόκειται να εκραγεί και παρομοίασε τη μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης εξίσου δύσκολη και αναγκαία με την ενεργειακή μετάβαση! Απέναντι σε αυτήν τη μονότονη και επίμονη κυρίαρχη προπαγάνδα, οικονομικοί επιστήμονες που δεν είναι απαραίτητα ριζοσπάστες διαβεβαιώνουν πως η μεγάλη αύξηση της παραγωγικότητας αλλά και η αύξηση της απασχόλησης, δηλαδή η δραστική μείωση της ανεργίας, υπερκαλύπτουν αυτά τα μελλοντικά ελλείμματα. Αναφορικά με την ανεργία είναι χαρακτηριστικό πως, αν και έχει πέσει στο χαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων 15 χρόνων, υπολογίζεται επίσημα στο 7,2%. Όσο δε για άλλους τρόπους χρηματοδότησης, ακόμη και αυτή η Oxfam Γαλλίας, οργάνωση διόλου αντικαθεστωτική, υπογράμμισε πως ένας φόρος 2% επί των περιουσιακών στοιχείων των γάλλων δισεκατομμυριούχων θα εξαφάνιζε το έλλειμμα των συντάξεων εν μια νυκτί!
4. Οι Μακρόν-Μπορν, εμπρός στην ισχυρή κοινωνική αντίσταση και στην επίδραση που αυτή είχε στο νομοθετικό σώμα με σοβαρό το ενδεχόμενο μιας κοινοβουλευτικής ήττας, προχώρησαν στην επίκληση του άρθρου 49-3 του Συντάγματος του 1958. Το άρθρο το οποίο ισχύει από τότε, με μια περιοριστική τροποποίηση κατά τη συνταγματική αναθεώρηση του 2008, προβλέπει πως ο πρωθυπουργός μπορεί να παρακάμψει την Εθνοσυνέλευση και, εφόσον δεν υπάρξει ή δεν υπερψηφιστεί πρόταση μομφής προς την κυβέρνηση, να περάσει νομοσχέδιο το οποίο στη συνέχεια παίρνει το δρόμο για τη Γερουσία και γίνεται νόμος. Με τη συνταγματική αλλαγή του 2008 περιορίστηκε η χρήση του άρθρου για μόνο ένα νομοσχέδιο ανά κοινοβουλευτική περίοδο, με εξαίρεση τα νομοσχέδια που αφορούν την οικονομική πολιτική και την κοινωνική ασφάλιση. Η χρήση του άρθρου 49-3 δεν είναι καινούρια υπόθεση στη Γαλλία. Από το 1958, το άρθρο 49-3 έχει χρησιμοποιηθεί τουλάχιστον 89 φορές, σύμφωνα με μια καταμέτρηση κυβερνητικού γαλλικού ιστότοπου. Το ρεκόρ χρήσης κατέχει η κυβέρνηση Ροκάρ η οποία είχε σχετική πλειοψηφία στην Εθνοσυνέλευση και το χρησιμοποίησε 28 φορές από το 1988 ώς το 1991. Η τελευταία επίκληση χρονολογείται τον Φεβρουάριο του 2020, όταν ο πρωθυπουργός Φιλίπ το ενεργοποίησε για να περάσει τη συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση που εν τέλει δεν προχώρησε. Η κυβέρνηση Μπορν το χρησιμοποίησε για να περάσει τον προϋπολογισμό του 2023. Ο νόμος για τις συντάξεις ήταν η 11η φορά που η πρωθυπουργός του Μακρόν ενεργοποίησε το 49-3 μέσα στους 10 μήνες της θητείας της!
Παρά τον συνταγματικό περιορισμό, η χρήση του άρθρου 49-3 όλο και πιο συχνά δεν οφείλεται μόνο στις κοινοβουλευτικές δυσκολίες του Μακρόν. Αποτελεί μια ευρύτερη επιλογή των κυβερνήσεων να νομοθετούν με διατάγματα, αξιοποιώντας και την πανδημία, στο πλαίσια όλο και πιο αντιδραστικών αντιλαϊκών πολιτικών που πρέπει να υλοποιηθούν. Το «πραξικόπημα» Μακρόν σε βάρος της γαλλικής Εθνοσυνέλευσης δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η συνεπής στάση ενός πολιτικού εκπροσώπου του έθνους των γάλλων κεφαλαιοκρατών ο οποίος ηγείται ενός ταξικού πολέμου σε βάρος του έθνους των εργαζόμενων και υποτελών τάξεων.
5. Για πολλά μπορεί να κατηγορηθεί ο γάλλος πρόεδρος, όχι όμως πως μάσησε τα λόγια σχετικά με την πρόθεσή του για αντιδραστικές ανατροπές στο ασφαλιστικό σύστημα. Ήδη από την αρχή της πρώτης θητείας, το 2017, είχε προαναγγείλει τις αλλαγές, καθιστώντας τη λεγόμενη ασφαλιστική μεταρρύθμιση κεντρικό ζήτημα. Την επιχείρησε με πρωθυπουργό τον Εντουάρ Φιλίπ, αλλά «ανέκρουσε πρύμναν» κάτω από το βάρος των αντιδράσεων και την έλευση της πανδημίας. Επανήλθε μετά τη δεύτερη εκλογή του, μια εκλογή εν πολλοίς αποτέλεσμα του καταναγκαστικού διλήμματος που αντιμετώπισαν οι γάλλοι εκλογείς μπροστά στον κίνδυνο επικράτησης της Λεπέν. Μιλώντας στους υπουργούς της νέας κυβέρνησης τον περσινό Αύγουστο, αλλά απευθυνόμενος στους Γάλλους, μίλησε για το «το τέλος της αφθονίας», «των βεβαιοτήτων» και «της ανεμελιάς», προειδοποιώντας για τη μεγάλη ανατροπή που πρόκειται να βιώσουν εξαιτίας των σοβαρών πολλαπλών κρίσεων. Ακριβώς εδώ είναι το σημείο για την κατανόηση της επιμονής του Μακρόν να περάσει με κάθε κόστος την αντιδραστική μεταρρύθμιση.
Η γαλλική ελίτ αντιλαμβάνεται πολύ καλά πως βρίσκεται σε ένα κρίσιμο, ιστορικού χαρακτήρα σταυροδρόμι, σε μια περίοδο στην οποία οι εξελίξεις επιταχύνονται και χρειάζεται να ανταποκριθεί στους αυξανόμενους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς. Οι επιπτώσεις της πανδημίας, του πολέμου στην Ουκρανία, η ανακυκλούμενη οικονομική κρίση, οι ανταγωνισμοί που αυξάνονται από την ανάδυση νέων δυνάμεων και διεκδικητών στον κόσμο είναι οι μεγάλες προκλήσεις, ζωτικού χαρακτήρα, που αντιμετωπίζει ο γαλλικός καπιταλισμός-ιμπεριαλισμός.Η συστράτευση που ζήτησε στην ίδια ομιλία από το γαλλικό λαό στο όνομα της γαλλικής και ευρωπαϊκής ανεξαρτησίας, όπως είπε χαρακτηριστικά, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η επιστράτευση των εργατών και της νεολαίας για να βάλουν πλάτη για λογαριασμό της αστικής τάξης και των διεθνών, οικονομικών και γεωπολιτικών, συμφερόντων της. Η Γαλλία εδώ και καιρό αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αδιέξοδα στη διεθνή στρατηγική της, τα οποία μεγάλωσαν ύστερα από το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία. Το ευρωπαϊκό εγχείρημα μέσω της ηγεμονίας του άξονα Παρίσι-Βερολίνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δεχθεί σημαντικά πλήγματα από την αμερικάνικη παρέμβαση στην Ευρώπη και ειδικά στο ανατολικό τμήμα της. Μια παρέμβαση που έχει πάρει διαστάσεις ύστερα από την επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία και την ανάμιξη του ΝΑΤΟ εκεί. Στη Δυτική Αφρική, περιοχή παραδοσιακής επιρροής από τα χρόνια της αποικιοκρατίας, η Γαλλία αντιμετωπίζει πλέον σκληρό ανταγωνισμό και αμφισβήτηση από Αμερικάνους, Ρώσους, Κινέζους και άλλες δυνάμεις. Η απόσυρση από το Μάλι των γάλλων στρατιωτών και το πραξικόπημα στην Μπουρκίνα Φάσο αποτελούν ορισμένες από τις δυσμενείς εξελίξεις. Το Παρίσι, για πρώτη φορά τόσο έντονα, βλέπει να κλονίζεται η επιρροή του στην αφρικανική ζώνη της γαλλοφωνίας.
Αλλά και σε άλλα σημεία του πλανήτη ο διεθνής ρόλος της Γαλλίας δέχεται πλήγματα, με πιο πρόσφατη και χαρακτηριστική περίπτωση τη μονομερή ακύρωση συμβολαίου αξίας 40 δισεκατομμυρίων ευρώ για την προμήθεια 12 συμβατικών υποβρυχίων από την Αυστραλία. Το ποιος βρίσκονταν πίσω από αυτήν αποκαλύφθηκε πρόσφατα με την ανακοίνωση της συμφωνίας ΗΠΑ-Αυστραλίας-Βρετανίας για την κατασκευή πυρηνοκίνητων υποβρυχίων για το αυστραλιανό ναυτικό.
6. Η Γαλλία των «από κάτω», αυτή τη φορά με σημαντικά κομμάτια της εργατικής τάξης να έχουν μπει μπροστά, δείχνει να είναι και πάλι πιστή στο ραντεβού της στις ξεχωριστές στιγμές και στροφές της ιστορίας. Πριν από την πανδημία, στα τέλη του 2018, το κίνημα των «κίτρινων γιλέκων» που πυροδοτήθηκε από την αύξηση της τιμής των καυσίμων είχε ταρακουνήσει τη χώρα, αναδείχνοντας τα πολλαπλά, βαθιά κοινωνικά και περιφερειακά ρήγματα και τις μεγάλες ανισότητες. Για καιρό τώρα η γαλλική κοινωνία βρισκόταν σε αναταραχή η οποία κλιμακώθηκε την τελευταία – μεταπανδημική – χρονιά. Τα αποτελέσματα των εκλογών του 2022 τόσο στην προεδρική όσο και στη βουλευτική κάλπη υπήρξαν ενδεικτικά αλλά όχι και πλήρως αντιπροσωπευτικά της μεγάλης δυσαρέσκειας. Το ασφαλιστικό λειτούργησε ως επικρουστήρας σε αυτήν τη διευρυνόμενη κοινωνική ζώνη αγανάκτησης. Οι κινητοποιήσεις έφτασαν μέχρι και σε μικρές επαρχιακές πόλεις και χωριά, επεκτάθηκαν σε όλη τη χώρα, έβαλαν σε κίνηση τη μαθητική και φοιτητική νεολαία, μετατράπηκαν σε σκληρές απεργίες σε στρατηγικούς κλάδους της οικονομίας, εξελίχθηκαν σε πολύ μαζικές διαδηλώσεις στο Παρίσι και όλες τις μεγάλες πόλεις.
Η γαλλική κυβέρνηση απάντησε με καταστολή και αδιαλλαξία και ο Μακρόν στο τηλεοπτικό διάγγελμά του, αφού αναρωτήθηκε θεατρικά «Νομίζετε ότι εμένα μου αρέσει που κάνω αυτή τη μεταρρύθμιση; Όχι!», επέμεινε στην αναγκαιότητά της. Ύστερα από την τελευταία γενική απεργία της 28ης Μαρτίου το απεργιακό κίνημα βρίσκεται στο δικό του σταυροδρόμι. Αν και τυπικά ακόμη ενωμένη η Intersyndicale (ο συντονισμός των 8 μεγαλύτερων συνδικάτων, CGT, CFDT, CFTC, CGC, FO, FSU, Solidaires, UNSA) δεν μπορεί να κρύψει τις διαφορετικές στρατηγικές των μερών της. Η πρόσκληση για διάλογο στο μέγαρο Ματινιόν από την πρωθυπουργό, στον οποίο ορισμένα συνδικάτα προσέρχονται με το αίτημα για προσωρινή αναστολή του νόμου (πρόταση του συνδικάτου CFDT, το οποίο πρόσκειται στο Σοσιαλιστικό Κόμμα), ενώ άλλα αρνούνται να πάνε και συντάσσονται με το αίτημα των κομμάτων της ρεφορμιστικής αριστεράς για δημοψήφισμα, είναι το προμήνυμα της επικείμενης διάστασης. Άλλοι περιμένουν να δουν τι θα κάνει το Συνταγματικό Συμβούλιο το οποίο στις 14 Απριλίου θα τοποθετηθεί για τη νομιμότητα των διαδικασιών ψήφισης.
Ο Μακρόν, θέλοντας να δείξει αυτοπεποίθηση και σιγουριά, έφυγε για πολυήμερο ταξίδι στην Κίνα. Το τι θα γίνει στους δρόμους και στους χώρους εργασίας την Πέμπτη 6 Απριλίου θα παίξει ρόλο στη στάση όλων των παραγόντων της αναμέτρησης. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και στη χειρότερη εκδοχή μιας υποχώρησης του κινήματος, η αναμέτρηση που εκτυλίσσεται αυτές τις ημέρες στη Γαλλία έχει πολύ μέλλον μπροστά της. Ο κόσμος έχει μπει σε μια περίοδο μεγάλης αναταραχής και οι εργαζόμενοι, η νεολαία, συνολικά οι λαοί δεν έχουν άλλη επιλογή παρά να αναμετρηθούν με τις μεγάλες προκλήσεις και ζωτικές ανάγκες. Δεν έχουν άλλο δρόμο παρά να αγωνιστούν σκληρά μιας και κινδυνεύει στην κυριολεξία το μέλλον και η ζωή τους! Η αλληλεγγύη στον αγώνα των γάλλων εργαζόμενων χρειάζεται να πάει μαζί με την προσπάθεια να μην επικρατήσουν οι αυταπάτες και η αναμονή ενόψει των επικείμενων εκλογών. Και στην Ελλάδα, το μέλλον θα κριθεί μόνο στους δρόμους!
Πηγές
Για μια συνοπτική επισκόπηση των αλλαγών στο ασφαλιστικό https://www.vie-publique.fr/eclairage/20111-retraites-les-differentes-reformes-des-de-1993-2014
https://www.francetvinfo.fr/economie/retraite/reforme-des-retraites/
https://travail-emploi.gouv.fr/retraite/projet-pour-l-avenir-de-notre-systeme-de-retraite/
