Ολοκληρώθηκε η 15η Σύνοδος Κορυφής της ομάδας BRICS ( Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Ν. Αφρική), στο Γιοχάνεσμπουργκ, με βασικό θέμα τη διεύρυνσή της. Έξι νέες χώρες θα γίνουν μέλη της: Αργεντινή, Αίγυπτος, Αιθιοπία, Ιράν και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα απάντησαν θετικά, ενώ η Σαουδική Αραβία επιφυλάχθηκε.
Ενδεχόμενα το Ριάντ να εξετάζει τις πιθανές επιπλοκές στις σχέσεις του με τα άλλα κέντρα ισχύος του πλανήτη. Ωστόσο, στην περίπτωση που το Ριάντ απαντήσει θετικά θα πρόκειται για μια γεωπολιτική ανατροπή. Η παρουσία της Σαουδικής Αραβίας στους BRICS δεν δυναμιτίζει μόνο τη συμφωνία σχεδόν 8 δεκαετιών με τις ΗΠΑ. Το πιο απτό αποτέλεσμα είναι ότι η παρουσία στους BRICS τριών ισχυρών χωρών της Μ. Ανατολής (Σ. Αραβία, Αίγυπτος, Ιράν) τους καθιστά ρυθμιστές με βαρύνοντα ρόλο.
Επίσης, από την προεδρία της Ν. Αφρικής αναφέρθηκε ότι 14 χώρες έχουν ζητήσει επίσημα να ενταχθούν στους BRICS και περίπου διπλάσιες έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον. Αναμένεται να διαμορφωθεί το περίγραμμα ενός νέου συστήματος σχέσεων εντός της ομάδας. Το αρκτικόλεξο των BRICS είναι μάλλον παρελθόν. Προτείνεται ο όρος «Παγκόσμιος Νότος» ή «Παγκόσμια Πλειοψηφία». Τα νέα μέλη θα επισημοποιηθούν 1η Ιανουαρίου 2024, όταν η Ρωσία αναλαμβάνει την ετήσια προεδρία των BRICS.
Αναμφίβολα η όλη εξέλιξη αποτελεί ισχυρή αμφισβήτηση του κόσμου που διαμορφώθηκε μετά το 1989, και ήδη παράγει αποτελέσματα. Το σοβαρότερο είναι ότι αναιρεί την προσπάθεια διεθνούς απομόνωσης της Ρωσίας που μεθόδευσαν οι ΗΠΑ μετά την εισβολή της στην Ουκρανία, καθώς και το καθεστώς κυρώσεων που υιοθετήθηκε από τη Δύση.
Ωστόσο, το άλμα διεύρυνσης της σχετικά νέας συμμαχίας (το 2010 συγκροτήθηκε ο αρχικός πυρήνας της) παράγει σκεπτικισμό, αφού κάτι τέτοιο αντικατοπτρίζει την έλλειψη προόδου στην εμβάθυνση της υπάρχουσας συμμαχίας. Ο πολιτικός επιστήμονας Boikov, μιλώντας στην Pravda.Ru, είπε ότι «ως απάντηση στην επέκταση των χωρών BRICS, οι δυτικές χώρες μπορεί να επιχειρήσουν να παίξουν με τις αντιθέσεις μεταξύ των χωρών μελών, αφού θα κάνουν τα πάντα για να αποδυναμώσουν την ενότητα από μέσα». Και αυτό γιατί τα κράτη της BRICS δεν είναι έτοιμα να κόψουν εντελώς τις σχέσεις με τη Δύση. Η Κίνα έχει στενούς οικονομικούς και πολιτικούς δεσμούς με τις ΗΠΑ, το ίδιο και η Ν. Αφρική, η Βραζιλία και η Ινδία.
Από την άλλη, μια ματιά στον παγκόσμιο χάρτη, όπως πιθανά θα διαμορφωθεί αν γίνει η διεύρυνση των BRICS που αριθμούν ήδη 10 (ή 11) μέλη, αποκαλύπτει μια νέα πολιτική γεωγραφία του κόσμου, στον οποίο η Δύση δείχνει να μικραίνει.
Ο «παγκόσμιος Νότος» προβάλλει ως η μοναδική ευκαιρία αντίστασης τόσο των χωρών του πυρήνα όσο και των υπολοίπων απέναντι στη «νέα τάξη» πραγμάτων που προωθούν οι ΗΠΑ και οι υπόλοιπες ισχυρές οικονομίες της Δύσης. Ωστόσο, σήμερα υφίσταται όχι τόσο ως συνεκτική οργανωμένη ομάδα αλλά ως γεωπολιτικό γεγονός. Βεβαίως, το να υποθέσει κανείς ότι αυτός ο υπό διαμόρφωση οικονομικός, κυρίως, συνασπισμός μπορεί να εξελιχθεί σύντομα σε πολιτικό ή στρατιωτικό συνασπισμό ικανό να αντισταθμίσει την ισχύ της ευρωατλαντικής συμμαχίας είναι μάλλον ανεδαφικό.
Πάντως, όπως καταγράφεται, η συνασπισμένη Δύση νιώθει τη «γη να κινείται κάτω από τα πόδια της». Ιδιαίτερα οι ΗΠΑ αδυνατούν να ερμηνεύσουν σε τι οφείλεται η γρήγορη μετατόπιση –και άρα η εντονότερη τριβή– των «τεκτονικών πλακών» στη γεωπολιτική σκακιέρα. Ομοίως και η ΕΕ που βλέπει να περιθωριοποιείται στις διεθνείς διεργασίες.
Οι αναλυτές περιγράφουν τη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται στις διεθνείς οικονομικές και (γεω)πολιτικές σχέσεις με τους όρους: «αποπαγκοσμιοποίηση», «αποδολαριοποίηση» και «πολυπολικός κόσμος». Ωστόσο η ισχυρότερη ενοποιητική βάση των BRICS είναι η επιθυμία «χειραφέτησης» από ΗΠΑ - Δύση. Και ενδεχομένως αυτή η επιθυμία να αποτελεί τον πιο αδύναμο κρίκο στους υπάρχοντες συσχετισμούς. Το εγχείρημα των BRICS, και αυτό είναι πρόδηλο, δεν ξεκινά από μια ισότιμη οικονομική-πολιτική βάση.
Το κρίσιμο ζήτημα, αν και απέχει πολύ η πραγματοποίησή του, είναι η αντιμετώπιση της ηγεμονίας του δολαρίου. Τα κίνητρα, για τον «Παγκόσμιο Νότο», να παρακάμψει το καθεστώς του δολαρίου είναι τόσο ισχυρά όσο και τα εμπόδια για μια εύκολη λύση. Το εμπόριο σε τοπικά νομίσματα αυξάνεται, ωστόσο από μόνο του δεν οδηγεί σε ολοκληρωμένη λύση. Το δολάριο παραμένει μέχρι στιγμής κυρίαρχο νόμισμα στην παγκόσμια οικονομία, ακόμα και αν μειώνεται το ειδικό βάρος του στις διεθνείς συναλλαγές. Το ότι καταγράφεται αυτή η τάση δεν σημαίνει ότι έγινε και «κατάσταση».
Ένα νόμισμα δεν μπορεί να καταστεί κυρίαρχο διεθνώς αν δεν υποστηρίζεται από την ηγεμονία μιας δεδομένης γεωπολιτικής κυριαρχίας, και σίγουρα αυτό δεν γίνεται «αναίμακτα». Οι BRICS δημιούργησαν μια ομάδα εργασίας για τη μελέτη της βιωσιμότητας ενός νομίσματος αναφοράς. Ως εναλλακτική νομισματική δυνατότητα προβάλλεται η «Νέα Αναπτυξιακή Τράπεζα», που ιδρύθηκε το 2015, με έδρα τη Σαγκάη. Ωστόσο, με τα σημερινά δεδομένα, δεν μπορεί να υποκαταστήσει το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα, ούτε αυτό να θεωρείται άμεσος στόχος. Ο Πούτιν δείχνει ρεαλιστής σχετικά με αυτό: «Το ζήτημα του ενιαίου νομίσματος διακανονισμού είναι ένα περίπλοκο ζήτημα, αλλά θα πρέπει να προχωρήσουμε...».
Μπορεί τα θεμελιώδη μεγέθη των BRICS να είναι σημαντικά και αυτό να ασκεί ήδη πίεση στο δολάριο, αλλά στο ορατό διάστημα δεν μπορεί να αναμένεται κάτι περισσότερο από διμερείς ή πολυμερείς εμπορικές συναλλαγές σε νομίσματα όπως το κινεζικό γουάν, η ινδική ρουπία ή το ρούβλι. Οι ισχυροί των BRICS έχουν τη δική τους πυξίδα για να περιμένει κανείς ότι ο νέος γεωπολιτικός πόλος - και η όποια δυναμική διαθέτει - θα εξελιχθεί στο ορατό μέλλον σε κάτι περισσότερο από αυτό που είναι σήμερα.
Οι υπάρχουσες γεωπολιτικές ισορροπίες διαδραματίζουν το σημαντικότερο ρόλο στις οικονομικές σχέσεις και στις σχέσεις μεταξύ των χωρών, αντανακλώντας, λίγο-πολύ, τις γεωπολιτικές πραγματικότητες του 1945, παρότι τα ανταγωνιζόμενα μπλοκ δεν είναι συμπαγή και υπάρχουν πολλές «ταχύτητες». Το δυτικό μπλοκ μπορεί να εμφανίζεται πιο συμπαγές, αλλά στο «τρίγωνο» ΗΠΑ - Ε.Ε. - Μ. Βρετανία υποβόσκουν σοβαροί ανταγωνισμοί.
Από την άλλη, Βραζιλία, Ινδία και Σ. Αραβία δεν μπορούν, ούτε θέλουν, να κόψουν δεσμούς με τις ΗΠΑ. Ιδιαίτερα η σύγκλιση ασφαλείας του Νέου Δελχί με την Ουάσινγκτον υπάρχει για να εξισορροπήσει το Πεκίνο και να επωφεληθεί από τις ευκαιρίες ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων σε χώρες «φιλικά υποστηρίγματα» των ΗΠΑ (friend shoring).
Το σίγουρο είναι πως βιώνουμε τη μετάβαση από το μεταπολεμικό ιμπεριαλιστικό στάτους σε έναν περισσότερο πολύπλοκο κόσμο και σε συνθήκες οξυνόμενων ανταγωνισμών. Το ίδιο σίγουρο είναι, ωστόσο, ότι κάποια στιγμή, και στην εξέλιξη των πραγμάτων, ο παράγοντας της κοινωνικής και πολιτικής κρίσης θα παίξει τον δικό του σημαντικό ρόλο.
ΧΒ
