Οι Αρμένιοι την ονομάζουν Καρβατσάρ ή Καραβάτζαρ. Οι Αζέροι την αποκαλούν Κελμπατζάρ. Η επικρατέστερη ετυμολογία τη συνδέει με τούρκικο τοπωνύμιο που δινόταν για φρούρια που ήταν στις όχθες ποταμού. Με έκταση πάνω–κάτω δύο χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα, είναι από τις πιο ορεινές περιοχές με υψόμετρα ανάμεσα στα 1.500 και στα 3.800 μέτρα. Τμήμα του ευρύτερου οροπεδίου του Καραμπάχ στα βορειοδυτικά, ανάμεσα στα όρια του αρμένικου θύλακα και τα σύνορα της επίσημης Αρμενίας, βρίσκεται στην κοιλάδα του ποταμού Ταρτάρ, στα όρη του λεγόμενου Μικρού Καυκάσου. Κατάφυτη, με αλπικά τοπία στις τριγύρω ψηλές κορυφές, διατρέχεται από μικρά και μεγάλα ποτάμια, έχει πλούσια πανίδα και από το ηφαιστειογενές έδαφος αναβλύζουν εκατοντάδες ιαματικές πηγές με ζεστά νερά. Σε αυτές αποδίδουν ορισμένοι το φαινόμενο να συναντά κανείς αιωνόβιους ανθρώπους. «Μόνο αυτός που δεν έχει δει ποτέ την κοιλάδα του Ταρτάρ θα εντυπωσιαστεί από τα τοπία της Ελβετίας» έγραψε ένας δημοσιογράφος που ταξίδεψε εκεί. Πριν τον πρώτο πόλεμο στη δεκαετία του Ενενήντα, στην πρωτεύουσα, στη λουτρόπολη Ιστίσου και στα 128 χωριά κατοικούσαν περίπου εξήντα χιλιάδες, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων ήταν Αζέροι και ορεσίβιοι Κούρδοι. Λιγοστοί Ρώσοι και ελάχιστοι Αρμένιοι. Ο τελευταίος σημαντικός αριθμός αρμενικού πληθυσμού υπήρξε στα τέλη του 18ου αιώνα.
Για τους αρμένιους εθνικιστές, όμως, το Κελμπατζάρ θεωρείται μια από τις ιστορικές προγονικές κοιτίδες, μέρος του αρχαίου βασιλείου τους και τμήμα του μεσαιωνικού πριγκιπάτου, στα εδάφη του οποίου έχουν αφήσει τα ίχνη του πολιτισμού και της θρησκείας τους. Μοναστήρια, νεκροπόλεις, αρχαιότητες και εγκαταλειμμένα μνημεία είναι διάσπαρτα στην περιοχή. Σε πολλά σημεία ο ταξιδιώτης μπορεί να συναντήσει συστάδες από τους παραδοσιακούς αρμενικούς σταυρούς. Τους γνωστούς Χατσκάρ. Τις, μοναδικής τεχνοτροπίας, σταβρόπετρες λαξευμένες σε βράχους και πέτρινες στήλες. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στο μοναστήρι του Ντάντιβανκ, γνωστό από τον 9ο αιώνα και το οποίο, σύμφωνα με τις παραδόσεις, συνδέεται με τον πρώιμο αρμένικο εκχριστιανισμό.
Πιο πολύ από αυτά αυτό που καθόρισε τη μοίρα της περιοχής στις τελευταίες δεκαετίες είναι η κρίσιμη γεωγραφική θέση της. Η λωρίδα της Κελμπατζάρ αποτελεί τον εδαφικό σύνδεσμο ανάμεσα στην Αρμενία και το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, γι’ αυτό και η Αρμενία ύστερα από τον νικηφόρο πόλεμο του 1993 την κράτησε στην κατοχή της. Μαζί με άλλες έξι περιοχές έξω από τα ιστορικά και νομικά κατοχυρωμένα σύνορα του θύλακα, στις οποίες η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν Αζέροι. Τότε, ύστερα από την είσοδο των αρμένικων στρατευμάτων, εκατοντάδες χιλιάδες Αζέροι αναγκάστηκαν να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς. Σύμφωνα με τις υπηρεσίες του ΟΗΕ, ο αριθμός των ξεσπιτωμένων έφτασε τις εξακόσιες χιλιάδες. Από την Κελμπατζάρ υπολογίζεται πως φύγανε περισσότεροι από πενήντα χιλιάδες Αζέροι οι οποίοι συνέρρευσαν σε προσφυγικά στρατόπεδα σε άλλες περιοχές του Αζερμπαϊτζάν.
Ακόμη και αρμένιοι ιστορικοί παραδέχονται τα πληθυσμιακά δεδομένα, αλλά οι απόψεις τους καλύφθηκαν από τις νικητήριες ιαχές των αρμένιων εθνικιστών και όλων εκείνων που, αγνοώντας τους ανθρώπους που κατοικούσαν για αιώνες εκεί, με επιχείρημα τα ιστορικά μνημεία, ισχυρίζονται πως η περιοχή ανήκει στην Αρμενία. «Αυτοί δεν άφησαν κανένα ίχνος πολιτισμού… ήταν απλώς βοσκοί κοπαδιών!» είναι η επίσημη αφήγηση του αρμένικου μεγαλοϊδεατισμού.
Από το 1993 οι κυβερνήσεις του Ερεβάν, με την οικονομική συνδρομή και ηθική παρότρυνση της ισχυρής αρμενικής διασποράς, επιδίωξαν να εγκαταστήσουν εποίκους, αγνοώντας τις καταδικαστικές αποφάσεις του ΟΗΕ. Εκπόνησαν στεγαστικά προγράμματα, έκτισαν σχολεία, ανακαίνισαν ναούς και μοναστήρια, προχώρησαν σε επενδύσεις στις υποδομές, στον τουρισμό και στον κατασκευαστικό τομέα. Έφτιαξαν δρόμους που να συνδέουν την κατεχόμενη περιοχή με την Αρμενία και τον Ναγκόρνο Καραμπάχ. Τα αποτελέσματα παρ’ όλα αυτά ήταν απογοητευτικά. Στην ομώνυμη πρωτεύουσα, την Κελμπατζάρ, η οποία πριν τον πόλεμο είχε πληθυσμό 23 χιλιάδες, στα μέσα του 2018 οι νέοι κάτοικοι δεν ξεπερνούσαν τους εξακόσιους! Και σε όλη την περιοχή τις τέσσερις χιλιάδες, όταν πριν τον πόλεμο ο πληθυσμός έφτανε τις εβδομήντα χιλιάδες!
Ο πόλεμος του 1992-1994, κορύφωση μιας περιόδου τουλάχιστον πέντε χρόνων εθνοτικών συγκρούσεων ανάμεσα στους Αζέρους και τους Αρμένιους, που αναζωπυρώθηκαν στα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, ήταν ιδιαίτερα απεχθής. Στιγματίστηκε από εκατέρωθεν σφαγές αμάχων και άλλα μαζικά εγκλήματα. Συνδυάστηκε με σκόπιμες καταστροφές ιστορικών και θρησκευτικών μνημείων, εθνικών συμβόλων και κάθε τι που θύμιζε την αντίπαλη πλευρά.
Υπάρχουν μεγάλες λίστες αλληλοκατηγοριών για καταστροφές μνημείων, χωριών, νεκροταφείων, ναών κ.λπ. σε διεθνείς οργανισμούς. Άλλα και όταν έληξε ο πόλεμος, οι εθνικιστές και στις δυο πλευρές επιδόθηκαν όχι λίγες φορές σε αντεκδικήσεις και βανδαλισμούς. Οι Αζέροι κατηγορούνται πως κατέστρεψαν συστηματικά την αρμένικη πολιτιστική κληρονομιά, ενώ οι ίδιοι κατηγορούν τους Αρμένιους πως άφησαν να ερειπωθούν τζαμιά και ισλαμικά μνημεία.
Στις 25 του φετινού Νοέμβρη, αζέροι στρατιώτες μπήκαν στην Κελμπατζάρ, προχωρώντας προσεκτικά σε ναρκοθετημένους δρόμους που ήταν σκεπασμένοι με το πρώτο αραιό χιόνι. Από την ημέρα που ανακοινώθηκε η συμφωνία κατάπαυσης του πυρός, στην οποία η ηττημένη Αρμενία αναγκάστηκε να αποσυρθεί από όλες τις κατεχόμενες περιοχές του πρώτου πολέμου και από τμήμα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ένα νέο προσφυγικό κύμα γεννήθηκε στους δύσβατους δρόμους του πολύπαθου Καυκάσου.
Η Κελμπατζάρ έχει γίνει χώρα των φαντασμάτων, έγραψε ένας ανταποκριτής. Ορισμένοι Αρμένιοι έβαλαν φωτιά στα σπίτια και στις αποθήκες που εγκατέλειψαν. Ηλεκτροφόρα καλώδια, μεταλλικές στέγες, βιτρίνες καταστημάτων, καθετί που θα μπορούσε να μεταφερθεί αφαιρέθηκε και φορτώθηκε σε φορτηγά. Το εμβληματικό μοναστήρι του Ντάντιβανκ έκλεισε και παραδόθηκε για φύλαξη σε απόσπασμα του ρώσικου στρατού που έφτασε στην περιοχή, τμήμα της δύναμης επιτήρησης της συμφωνίας. Μετά την τελευταία λειτουργία, σε κλίμα συγκίνησης, αφαιρέθηκαν οι καμπάνες και οι εικόνες. Εικόνες απελπισμένων Αρμένιων, κάθε ηλικίας, στοιβαγμένων σε φορτηγά και αυτοκίνητα μαζί με τις οικοσκευές τους γέμισαν τις ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές των ξένων δημοσιογράφων. Μια νέα προσφυγιά μόλις ξεκίνησε.
“Όλα έγιναν για τα χρήματα” ξέσπασε ένας Αρμένιος την ώρα που εγκατέλειπε το σπίτι του. “Οι ολιγάρχες και στις δυο πλευρές πυροδότησαν το μίσος ανάμεσα στους ανθρώπους για τους δικούς τους σκοπούς!” Ο Αρσέν Ναλμπανζιάν περιέγραψε τη ζωή στη σοβιετική εποχή με νοσταλγία. «Ζούσαμε κανονικά, πραγματοποιούνταν μικτοί γάμοι και μερικές φορές γινόταν ο ένας κουμπάρος ή νονός στον άλλον…” Ακόμη και τα τελευταία χρόνια, είπε, κρατήσαμε σχέσεις με αζέρους φίλους που μένουν στη Μόσχα και στην Αγία Πετρούπολη. “Κάποιες φορές μεθύσαμε μαζί όταν συναντηθήκαμε!.. Τώρα ποιος ξέρει τι θα συμβεί…”. Φυσικά δεν ήταν τόσο ειδυλλιακή η κατάσταση στα ύστερα σοβιετικά χρόνια. Από τη δεκαετία του Εξήντα είχαν ξυπνήσει οι παλιές αντιθέσεις, με υποκινητές κυρίως τους κομματικούς απαράτσικ που διεκδικούσαν προνόμια και ειδικούς ρόλους στα πλαίσια της πολυεθνικής ΕΣΣΔ. Και όταν αυτή εξέλιπε, ήταν σχεδόν βέβαιο πως οι μεταλλαγμένοι νεοαστοί, με τη συνδρομή και εξωτερικών δυνάμεων, θα πρωταγωνιστούσαν στον εθνικιστικό παροξυσμό. Σε μια περιοχή-μωσαϊκό εθνών και λαών, προορισμένη να ζήσει ειρηνικά μόνο σε μια ένωση, η χάραξη νέων συνόρων αποδείχθηκε όχι μόνο αιματηρή, αλλά και αδιέξοδη στην ιστορική προοπτική της.
