Covid-19
Ήταν η πανδημία κεραυνός σε αίθριο ουρανό;
Προβλέψεις και επιστημονικές μελέτες για τη σχέση του ιού με την περιβαλλοντική καταστροφή
Το επιστημονικό περιοδικό «The Scientist» πριν ένα χρόνο (29/01/2019) δημοσίευσε ένα άρθρο της επιστημονικής αρθρογράφου Katarina Zimmer που παρουσίαζε τη στενή σχέση ανάμεσα στις αποψιλώσεις δασών και τη δυναμική εμφάνιση ιογενών ασθενειών. Η συμπερασματική επισήμανση του άρθρου θα μπορούσε να θεωρηθεί μια ισχυρή προειδοποίηση-προφητεία: «Καθώς τα τροπικά δάση αποψιλώνονται με ανησυχητικό ρυθμό σε παγκόσμια κλίμακα, οι επιστήμονες φοβούνται ολοένα και περισσότερο ότι οι πανδημίες του μέλλοντος μπορεί να προέλθουν από την ανθρώπινη δραστηριότητα που καταστρέφει τα δάση».[i]
Όπως μπορεί να δει κάποιος στα στοιχεία που παραθέτει, μία από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις ήταν η επιδημία ελονοσίας που έπληξε το Βόρνεο το 2002. Προς μεγάλη τους έκπληξη, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι δεν επρόκειτο για τον συνηθισμένο ιό που μεταδίδεται από κουνούπια, αλλά για έναν άλλο ιό, ο οποίος μέχρι τότε εντοπιζόταν σε πιθήκους και κατάφερε να περάσει στον άνθρωπο. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Βόρνεο είναι ένα από τα σημεία του πλανήτη όπου η καταστροφή τροπικών δασών έχει πάρει δραματικές διαστάσεις.
Φυσικά δεν έχουμε την πρόθεση να καταγράψουμε τις προφητικές αναφορές επιστημόνων και ερευνητών την τελευταία δεκαετία. Θέλουμε να αναδείξουμε ποιος βρίσκεται πίσω από την αυξανόμενης συχνότητας εμφάνιση των επιδημιών ιογενών νόσων (και όχι μόνο).
Ας κρατήσουμε καταρχήν δυο γενικά συμπεράσματα:
- η αυξανόμενη ευαλωτότητά μας στις πανδημίες έχει μια βαθύτερη αιτία: την επιταχυνόμενη καταστροφή των οικοσυστημάτων.
- με την αχαλίνωτη αποψίλωση των δασών, την αστικοποίηση και την εκβιομηχάνιση, έχουμε παράσχει σε αυτά τα μικρόβια τα μέσα για να φθάσουν στο ανθρώπινο σώμα και να προσαρμοστούν.
Κι ας ξαναγυρίσουμε στα στοιχεία των επιστημονικών καταγραφών:
- Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εμφανιστεί εκατοντάδες παθογόνοι ιοί σε περιοχές όπου ήταν μέχρι τότε άγνωστοι. Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Ο ιός HIV εμφανίστηκε στις ΗΠΑ το 1981, ο ιός Ebola εντοπίστηκε στο νότιο Σουδάν και στο Κονγκό το 1976, ο ιός Zika έπληξε την αμερικανική ήπειρο το 2015, ο ιός του Δυτικού Νείλου ήρθε στην Αμερική το 1999 και ο ιός SARS ξεκίνησε από το Φοσάν της Κίνας το 2002. Σε ποσοστό 60%, οι εν λόγω ιοί προέρχονταν από ζώα.
Η καταστροφή των οικοσυστημάτων οδηγεί τα είδη που επιβιώνουν να καταφύγουν στα οικοσυστήματα μειωμένης πια έκτασης που τους αφήνουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Το αποτέλεσμα είναι αυξημένες πιθανότητες στενής και επαναλαμβανόμενης επαφής των ζώων με τον άνθρωπο, πράγμα που επιτρέπει στα μικρόβια να εισέρχονται στο σώμα μας, όπου από καλοήθη γίνονται θανάσιμα παθογόνα.
Αλλά ας δώσουμε το λόγο στη δημοσιογράφο-ερευνήτρια Sonia Shah (Αμερικανίδα –ινδικής καταγωγής), η οποία τον περασμένο μήνα δημοσίευσε στην εφημερίδα Monde Diplomatique ένα άρθρο με τίτλο «Contre les pandémies, l’écologie» («κόντρα στην πανδημία, η οικολογία»).
- «…Ο ιός Έμπολα το καταδεικνύει καλά. Μια μελέτη του 2017 αποκάλυψε ότι οι εστίες του ιού, η πηγή του οποίου εντοπίστηκε σε διάφορα είδη νυχτερίδων, είναι πιο συχνές σε περιοχές της Δυτικής και Κεντρικής Αφρικής που υπέστησαν πρόσφατα αποψίλωση των δασών. Όταν κόβουμε τα δάση τους, αναγκάζουμε τις νυχτερίδες να καταφύγουν στα δέντρα των κήπων μας και των αγροκτημάτων μας. Είναι λοιπόν εύκολο να φανταστεί κανείς τη συνέχεια: ένας άνθρωπος καταπίνει το σάλιο νυχτερίδας δαγκώνοντας ένα φρούτο που έχει καλυφθεί από αυτό ή, ενώ προσπαθεί να κυνηγήσει και να σκοτώσει αυτόν τον ανεπιθύμητο επισκέπτη, εκτίθεται σε μικρόβια που καταφεύγουν στους ιστούς του.» [ii]
«Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας μεγάλος αριθμός ιών, των οποίων οι νυχτερίδες είναι φορείς και οι οποίοι παραμένουν ακίνδυνοι όσο μένουν πάνω τους, καταφέρνουν να διεισδύσουν στους ανθρώπινους πληθυσμούς -ας παραθέσουμε για παράδειγμα τον ιό Έμπολα, αλλά και τον Νίπα Nipah- (κυρίως στη Μαλαισία ή το Μπανγκλαντές) ή τον ιό Marburg (ιδιαίτερα στην Ανατολική Αφρική).
Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται “πέρασμα του φραγμού του ανθρώπινου είδους”. Αν αρχίσει να συμβαίνει συχνά, μπορεί να επιτρέψει στα μικρόβια να προσαρμοστούν στο σώμα μας και να εξελιχθούν σε σημείο να γίνουν παθογόνα.» [ii]
Όσο κι αν φαίνεται υπερβολικό, η καταστροφή της ισορροπίας σε ένα οικοσύστημα έχει πολλές και εξίσου επώδυνες συνέπειες που δύσκολα θα φανταζόμασταν. Μια όμως πιο προσεκτική παρατήρηση αποκαλύπτει:
- «Το ίδιο ισχύει και για τις ασθένειες που μεταδίδονται από τα κουνούπια, καθώς έχει διαπιστωθεί συσχέτιση μεταξύ της εμφάνισης επιδημιών και της αποψίλωσης των δασών –με τη διαφορά ότι εδώ το πρόβλημα είναι λιγότερο η απώλεια οικοσυστημάτων και περισσότερο η τροποποίησή τους. Μαζί με τα δέντρα, εξαφανίζονται το στρώμα νεκρών φύλλων και οι ρίζες. Το νερό και τα ιζήματα κυλούν ευκολότερα σε αυτό το γυμνό και πλέον ηλιόλουστο έδαφος, σχηματίζοντας νερόλακκους οι οποίοι είναι ευνοϊκός τόπος για την αναπαραγωγή των κουνουπιών που είναι φορείς της ελονοσίας. Σύμφωνα με μια μελέτη σε 12 χώρες, τα είδη κουνουπιών που είναι φορείς παθογόνων μικροοργανισμών για τον άνθρωπο βρίσκονται σε διπλάσιο αριθμό στις αποψιλωμένες περιοχές από ό,τι στα άθικτα δάση.» [ii]
Ένα τέτοιο επίσης κοντινό μας και γνωστό παράδειγμα: ο ιός του Δυτικού Νείλου, που μεταφέρεται από αποδημητικά πτηνά.
Για να συνεχίσουμε στον κατάλογο των ολέθριων συνεπειών :
- «Το ίδιο φαινόμενο όσον αφορά ασθένειες των οποίων φορείς είναι τα τσιμπούρια. Ροκανίζοντας σιγά σιγά τα δάση της βορειοανατολικής Αμερικής, η αστική ανάπτυξη διώχνει ζώα όπως οι μαρσυπομύες (opossums), τα οποία συμβάλλουν στη ρύθμιση του πληθυσμού των τσιμπουριών (…) Αποτέλεσμα: οι μεταδοτικές ασθένειες που φέρουν τα τσιμπούρια εξαπλώνονται πολύ ευκολότερα. Μεταξύ αυτών, η ασθένεια Lyme, η οποία εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1975. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι ετών, εντοπίστηκαν επτά νέοι παθογόνοι μικροοργανισμοί που μεταφέρονται από τα τσιμπούρια». [ii]
Οι ανθρώπινες επεμβάσεις όμως συνεχίζονται (…) έχοντας πάντα γνώμονα το κέρδος φέρνουν σε επαφή τα άγρια με τα οικόσιτα ζώα με έναν συνεχή κι επαναλαμβανόμενο τρόπο …
- «Ο κίνδυνος εμφάνισης ασθενειών δεν αυξάνεται μόνο λόγω της απώλειας οικοσυστημάτων, αλλά και λόγω του τρόπου με τον οποίο αντικαθίστανται. Για να ικανοποιήσει τη σαρκοφάγα του όρεξη, ο άνθρωπος έχει ξυρίσει σε όλο τον πλανήτη έκταση ισοδύναμη με εκείνη της Αφρικής, προκειμένου να ταΐσει και να αυξήσει τα ζώα που προορίζονται για σφαγή. Μερικά από αυτά τα ζώα βρίσκονται στη συνέχεια σε παράνομους διαύλους εμπορίου ή πωλούνται σε αγορές ζωντανών ζώων (wet markets). Εκεί λοιπόν, είδη ζώων τα οποία, χωρίς αμφιβολία, δεν θα συναντιόντουσαν ποτέ στη φύση βρίσκονται σε κλουβιά δίπλα δίπλα και τα μικρόβια μπορούν να περάσουν άνετα από το ένα στο άλλο. Αυτός ο τύπος [κοινωνικό-οικονομικής] ανάπτυξης, ο οποίος έχει ήδη δημιουργήσει το 2002-2003 τον κορονοϊό που είναι υπεύθυνος για την επιδημία του σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (SARS), είναι ίσως η αιτία του άγνωστου κορονοϊού που μας πολιορκεί σήμερα.» [ii]
Μπορεί κανείς εύκολα να φανταστεί τι γίνεται όταν ξεφεύγουμε από την κλίμακα της μικρής μονάδας (αγροτόσπιτα) και φτάνουμε σε τεράστια κτηνοτροφεία-βιομηχανίες.
- «Αλλά υπάρχουν πολλά περισσότερα ζώα που μεγαλώνουν στα πλαίσια του βιομηχανικού μας συστήματος εκτροφής. Εκατοντάδες χιλιάδες ζώα περιμένουν στοιβαγμένα να οδηγηθούν στο σφαγείο: αυτές είναι ιδανικές συνθήκες για τη μετάλλαξη των μικροβίων σε παθογόνα θανατηφόρα. Για παράδειγμα, οι ιοί της γρίπης των πουλερικών, που είναι ξενιστές σε υδρόβια πτηνά, προκαλούν «πανωλεθρίες» σε εκτροφεία με κοτόπουλα. Εκεί μεταλλάσσονται και γίνονται πιο μολυσματικά –μια διαδικασία τόσο προβλέψιμη ώστε να μπορεί να αναπαραχθεί στο εργαστήριο. Ένα από τα στελέχη τους, το H5N1, μεταδίδεται στον άνθρωπο και σκοτώνει περισσότερους από τους μισούς φορείς. Το 2014, στη Βόρεια Αμερική, χρειάστηκε να σκοτώσουν δεκάδες εκατομμύρια πουλερικά για να σταματήσουν την εξάπλωση ενός άλλου από αυτά τα στελέχη». [ii]
Αν από τα παραπάνω σχηματίσαμε την εικόνα ότι όλα αυτά συμβαίνουν τις τελευταίες δεκαετίες μόνο, τότε μάλλον θα πρέπει να την αναθεωρήσουμε…
- «Αν και αυτό το φαινόμενο της μετάλλαξης ζωικών μικροβίων σε ανθρώπινα παθογόνα επιταχύνεται, δεν είναι καινούργιο. Η εμφάνισή του χρονολογείται από τη Νεολιθική Επανάσταση, όταν οι άνθρωποι άρχισαν να καταστρέφουν τους άγριους βιότοπους για να επεκτείνουν την καλλιεργημένη γη και να εξημερώνουν τα άγρια ζώα για να τα χρησιμοποιούν στις αγροτικές δουλειές. Σε αντάλλαγμα, τα ζώα μάς έδωσαν κάποια δηλητηριασμένα δώρα: οφείλουμε την ιλαρά και τη φυματίωση στις αγελάδες, τον κοκίτη στους χοίρους, τη γρίπη στις πάπιες». [ii]
Η πορεία αυτή επιταχύνθηκε με τη «βιομηχανική επανάσταση» και η αποικιοκρατική επέλαση έδωσε τη χαριστική βολή…
«Η διαδικασία συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια της ευρωπαϊκής αποικιοκρατικής επέκτασης. Στο Κονγκό, οι σιδηρόδρομοι και οι πόλεις που χτίστηκαν από βέλγους αποίκους επέτρεψαν σε έναν λεντιιό (lentivirus) που φιλοξενείται στους μακάκους της περιοχής να «τελειοποιήσει» την προσαρμογή του στο ανθρώπινο σώμα. Στη Βεγγάλη, οι Βρετανοί, καταπατώντας τον τεράστιο υδροβιότοπο Sundarbans για να αναπτύξουν ορυζοκαλλιέργειες, εξέθεσαν τους κατοίκους στα υδρόβια βακτηρίδια που βρέθηκαν σε αυτό το υφάλμυρο νερό. Οι πανδημίες που προκλήθηκαν από τις αποικιακές εισβολές παραμένουν στο προσκήνιο. Ο λεντιιός (lentivirus) των μακάκων έχει γίνει ο ιός του HIV. Τα υδρόβια βακτηρίδια Sundarbans, γνωστά ως χολέρα, έχουν ήδη προκαλέσει επτά πανδημίες μέχρι σήμερα, με την πιο πρόσφατη επιδημία στην Αϊτή».[ii]
Θα κλείσουμε αυτή τη μικρή αναφορά στα ερευνητικά δεδομένα για τον υπεύθυνο της εμφάνισης των πανδημιών σήμερα, απευθύνοντας το ερώτημα και στον εξελικτικό- βιολόγο Rob Wallace.
Ποιος ευθύνεται γι’ αυτό;
«Θα έλεγα η βιομηχανοποιημένη καλλιέργεια, αλλά υπάρχει και μια ευρύτερη σκοπιά. Το κεφάλαιο διαπράττει παγκοσμίως αρπαγές γης ακόμη και στο τελευταίο παρθένο δάσος κι απ’ τον τελευταίο μικρογαιοκτήμονα. Οι επενδύσεις αυτές οδηγούν στην αποψίλωση των δασών κι η ανάπτυξη οδηγεί στην ανάδυση ασθενειών. Η λειτουργική βιοποικιλότητα και συνθετότητα που χαρακτηρίζουν αυτές τις τεράστιες εκτάσεις γης ανακατευθύνονται μ’ έναν τέτοιο τρόπο που προηγουμένως απομονωμένα παθογόνα κατακλύζουν τα κοπάδια ζώων που εκτρέφονται κι ύστερα μεταβαίνουν στις ανθρώπινες κοινότητες. Ενολίγοις, τα κέντρα του κεφαλαίου, όπως το Λονδίνο, η Νέα Υόρκη και το Χονγκ Κονγκ θα πρέπει να θεωρηθούν τα κύρια λοιμώδη επίκεντρα». [iii]
Θέλουμε να πιστεύουμε πως σας κάναμε ελάχιστα πιο σοφούς, όσο για τη διέξοδο από αυτή τη δυσοίωνη πραγματικότητα, σας προτρέπουμε να την αναζητήσετε στα υπόλοιπα άρθρα της εφημερίδας.
Χ.Γ.
[i] Άρθρο της επιστημονικής αρθρογράφου Katarina Zimmer, περιοδικό «The Scientist»
https://www.the-scientist.com/news-opinion/deforestation-tied-to-changes-in-disease-dynamics-65406
[ii] Άρθρο της δημοσιογράφου–ερευνήτριας Sonia Shah – στη Monde Diplomatique /Μάρτιος 2020
https://www.monde-diplomatique.fr/2020/03/SHAH/61547
[iii] Συνέντευξη του Rob Wallace (evolutionary biologist) (εξελικτικός βιολόγος -συγγραφέας) στο MARX21.de
https://www.marx21.de/coronavirus-agribusiness-would-risk-millions-of-deaths/
